نقد و بررسی سه‌گانه ارباب حلقه ها

تمام قسمت‌های این سه‌گانه، جزو فیلم‌های برتر سایت آی‌ام‌دی‌بی(IMDB) بوده و در ردۀ بیست فیلم برتر جهان از دید مخاطبان شناخته می‌شود. کتاب ارباب حلقه ها نیز از پرفروش‌ترین کتاب‌‎های جهان بوده و حداقل به ۳۸ زبان ترجمه شده است.

جی. آر. آر. تالکین در این کتاب زبان‌هایی را در جهان تخیلی خودش ابداع کرده است. مثلا زبان سیندارین یکی از زبان‌های وضع شده تالکین است.

ارباب حلقه ها در ابتدای هزارۀ جدید، که آتشفشان فیلم‌های آخرالزمانی هالیوود فوران کرد، توانست مخاطبان دین‌دار جهان را جذب خود کند؛ چرا که تالکین در اثر فاخر خود، با استفاده از تعالیم انسانی و فطری همچون مهربانی، هدایت، الهام، عالَم غیب، جدال خیر و شر و به خصوص استفاده از مضامین مسیحی، اثری دینی نوشته است.

شفا دادن، زنده شدن مردگان، انسان‌های پاک و قدسی، نوید به زندگی پس از مرگ، جنگیدن در راه دفاع از حق، وسوسه‌های شیطانی، امید و مواردی دیگر. اما برای رسیدن به بافت فکری و ایدئولوژیک اثر، بایستی از این کلیات که در مکاتب مختلف وجود دارد، گذر کرده و نگاه عمیق‌تری بکنیم.

تالکین، یک مسیحی کاتولیک بود. وی دربارۀ اثر خود می‌نویسد: «ارباب حلقه ها، پایۀ مسیحی دارد، در نگارش اولیه ناخودآگاه و در بازبینی اثر، خودآگاه مسیحی است.»[1]

از طرفی، عده‌ای معتقدند اثر تالکین اثر نئوپاگانی و مشرکانه است؛ چرا که از اساطیر مختلف مشرکانه مثل دسته‌بندی موجودات به انسان و الف و دورف که در اساطیر نورس (اسکاندیناوی) موجود است، بهره برده. مطالعه شواهد بیشتر

از طرفی برخی پژوهشگران ضدادیان ابراهیمی و از اعضای مشرکان جدید، سعی بر مصادرۀ اثر تالکین به نفع خود داشته و شواهد قابل تأملی نیز ارائه می‌دهند.

اخیراّ نئوپاگان‌ها به سمت تحقیق دربارۀ تالکین رفته‌اند.[2] بعضی هم اثر تالکین را مشرکانه با برخی اقتباس‌های دینی می‌دانند. بعضی از پژوهشگران نیز معتقدند،[3] قهرمانان حماسی قرون وسطایی مثل آراگورن و قهرمانان سادۀ خیالی مانند هابیت‌ها، در مجموع، اثری با ریشۀ مسیحی و در ظاهر، پاگانی ساخته است.[4]

پیتر جکسون نیز در فیلم علی‌رغم بعضی تغییرات، سعی کرده بر رمان وفادار باشد و تقریبا همان جهان رمان را تصویری کرده است. در ادامه، به بررسی مؤلفه‌های مختلف مسیحی و پاگانی(مشرکانه) ارباب حلقه ها خواهیم پرداخت.

۱. بررسی جهان آردا

تالکین در جهان تخیلی ارباب حلقه ها، موجودات مختلفی را خلق کرده است. الف‌ها، انت‌ها (درختان سخنگو در ارباب حلقه ها)، دورف‌ها (به معنای کوتوله)، اورک‌ها، گابلین‌ها، هابیت‌ها و ایستارها، موجوداتی هستند که در سرزمین میانه، جایی که اتفاقات ارباب حلقه ها آنجا رخ می‌دهد، دیده می‌شوند.

در جهان خیالی تالکین، خدای واحدی وجود دارد که اِرو ایلوواتار[5] نام دارد. ارو در زبانی که تالکین وضع کرده، یعنی آن موجود یگانه و ایلوواتار یعنی پدر همه یا خدای خدایان. ارو ایلوواتار آینورها را خلق کرد که مجموعه‌ای از والارها و دستیار والار، مایارها است. ارو ایلوواتار با نغمۀ مقدس و کمک آینور، تمام جهان هستی را خلق کرد.[6]

از طرفی الف‌ها و انسان‌ها مخلوق مستقیم و مستقل ارو ایلوواتار و دورف‌ها و گیاهان با مشارکت وی خلق می‌شوند؛ به همین دلیل الف‌ها و انسان‌ها برای ارو، ویژه بوده و فرزندان وی شناخته می‌شوند.[7] ملکور نیز از والارها بود اما سعی کرد در نغمۀ خلقت اعوجاج وارد کند و غرور و خودخواهی را در این نغمه وارد ساخت. شخصیت ملکور شباهت زیادی با ابلیس دارد.[8]

بعضی از مایارها که والارهای درجه پایین‌تر هستند، به زمین فرستاده شده تا با هیبت جسمانی فانی، در اتفاقات روی زمین مؤثر باشند و دخالت کنند. البته نباید جریانی راه بیندازند و مستقیما رهبری کنند. این مایارها جادوگران یا ایستاری هستند که پنج نفر در سه رنگ آبی (در فیلم‌ها نبودند) قهوه‌ای (که راداگاست در هابیت است) خاکستری (گاندولف) و سفید (سارومان) است. لذا گاندولف در دیدار با گلادریل، لرد الراند و سارومان در هابیت، عنوان می‌کند که من فقط یک هُل کوچک دادم و این جریان بازگشت به سرزمین اربور را من راه نینداختم.

تالکین گفته است که ایستاری‌ها دقیقا نمایان‌گر اَنجِلوس یونانی، یعنی پیامبر هستند.[9] پس در جهان ارباب حلقه ها، خالق یگانه و موجوداتی شبه‌ فرشته که در امر خلقت مشارکت دارند، وجود دارد. عده‌ای برداشت کرده‌اند که این نظام خلقت، برگرفته از مکاتب مشرکانه است.[10]

این برداشت صحیح نیست؛ چرا که خداوند در امر خلقت، گاهی با واسطه امر خود را پیش می‌برد و همیشه به طور مستقیم مداخله نمی‌کند. هر چند در نگاه توحیدی، هر موجودی هر کمالی که دارد، وابسته به خداوند است؛ اما در نگاه ظاهری، می‌توان گفت فلان فرشته جان انسان را می‌گیرد و در واقع، امر الهی از دریچۀ وجود فرشته جریان می‌یابد. در خلقت نیز همین مسأله می‌تواند جریان پیدا کند و نگاه تالکین به هیچ وجه همچون پانتئون خدایان و نگاه اسطوره‌ای نیست.

پیتر جکسون بر خلاف تالکین، الف‌ها را موجوداتی قدسی و روحانی ترسیم کرده است. همراهی موسیقی خاص معنوی و سلتیک، با قاب‌های نورانی و جذاب از الف‌ها، باعث شده است بر خلاف نگاه تالکین، الف‌ها در ارباب حلقه ها بسیار متعالی به نظر برسند.[11] تا جایی که در ارباب حلقه ها، الف‌ها همچون فرشتگانی پاک، حامی حق در مقابل باطل بوده و بر خلاف فیلم هابیت که از مرکوود و الف‌های خودخواه قاب می‌بندد، تصویری منفی‌ از اِلف‌ها وجود ندارد.

در تحلیل فیلم ارباب حلقه ها، مطالب این بخش بسیار کارآمد است و می‌توان با این اطلاعات، به نقش گاندولف، الف‌ها، انسان‌ها و سایرون، بهتر پی برد.

همچنین تالکین برای نوشتن ارباب حلقه ها، در کنار آثار ادبی مختلف و بعضی وقایع تاریخی، از اسطوره‌های اروپایی متعددی استفاده کرده است که در ادامه به تفصیل به آن‌ها خواهیم پرداخت.

۲. اقتباس‌های اسطوره‌ای، تاریخی و ادبی تالکین در اثر ارباب حلقه ها

الف. بعضی اقتباس‌های ادبی

تالکین از متون شکسپیر استفاده‌های متعددی کرده است؛ مثلا مکبث به دست انسان‌های عادی کشته نمی‌شود و کسی که به شکل غیرطبیعی به دنیا آمده، وی را می‌کشد. همچون پادشاه جادوگر نازگول‌ها که هیچ مردی نمی‌تواند وی را بکشد و به وسیلۀ یک هابیت و یک زن، کشته می‌شود.[12]

حلقۀ یگانه شباهت زیادی با حلقۀ جایجیز دارد. در جمهور افلاطون، مسأله‌ای اخلاقی بر سر حلقۀ جایجیز مطرح می‌شود؛ چرا که هر کس این حلقه را به دست کند، نامرئی شده و می‌تواند از قانون فرار کند. در ارباب حلقه ها نیز حلقه باعث نامرئی شدن فرودو و البته سیطرۀ شیاطین بر وی می‌شود. جایجیز حلقه را در پرتگاه عمیقی پیدا می‌کند؛ بیلبو نیز حلقه را در قعر غار می‌یابد.

البته حلقه به جز اسمیگل، نمی‌تواند دیگران را گمراه کند و بر خلاف جایجیز، باعث رسیدن وی به پادشاهی نامشروع نمی‌شود.[13] در میراث مسیحی-یهودی، حلقۀ سلیمان خیلی پررنگ نیست و در کتاب مقدس اسمی از این حلقه به میان نیامده است. در فیلم نیز از این حلقه اقتباسی دیده نمی‌شود.

این امتحان اخلاقی برای آراگورن، گالادریل و گاندولف نیز پیش می‌آید و همه سربلند بیرون می‌آیند. بارومیر هم هر چند گرفتار شده، در ادامه پشیمان شده و در راه دفاع از هابیت‌ها کشته می‌شود. گالوم شخصیتی شبیه به گاگول، پیرزن خمیدۀ کتاب معادن پادشاه سولومان دارد.[14]

ب. بعضی اقتباس‌های تاریخی

پرچم‌ها، اشعار، زبان و برخی دیگر از مؤلفه‌های قرون وسطایی در فیلم دیده می‌شود.[15] میناس تریث با روم مقایسه شده است. دشمنان کارتاژی‌ها در جنوب که فیل‌سوارند به لشکر هرادریم شبیه است. شهرهایی با دیوار سنگی در روم نیز بوده و معماری داخلی میناث تریث شبیه به باسیلیکای سنت ویتال[16] است.[17]

نبرد هلمز دیپ و دفاع گیملی و آراگورن بر روی پل، شبیه به نبرد هوراتیوس و دفاع وی بر روی پل است.[18] آراگورن شبیه به پادشاه آرتور و گاندولف شبیه به مرلین، شمشیر نارسیل نیز همان اکس‌کالیبور است.[19] شباهت فیل یا ماموت‌های هرادریم با فیل‌های پیروس از اپیروس در حملۀ به روم باستان نیز قابل توجه است.[20]

ج. بعضی اقتباس‌های اسطوره‌ای

عده‌ای چشم سایرون را شبیه به چشم شیطانی بیلور دانسته‌اند که وسط پیشانی وی بود و می‌توانست با آن، تمام یک لشکر را نابود کند.[21]

گفته شده که بیلور موجودی شیطانی، غول‌آسا و تک چشم است که وقتی تمام پلک‌های وی برداشته می‌شود، همۀ اطراف را به آتش می‌کشد.[22] بیلور پادشاه موجودات شیطانی به نام فومویر بود که هیبت زشت و کریهی داشتند. شبیه به سایرون که پادشاه موردور و اورک‌هاست.[23]

بعضی از پژوهشگران، جنگ پایانی که ممکن است به کشته شدن همه بیانجامد را شبیه رگناروک نورس دانسته و شجاعت شمالی‌ها (روهان) را نیز اقتباسی از جنگاوری نورس‌ها می‌دانند.[24]

همچنین گفته شده اینکه پس از جنگ نهایی، الف‌ها می‌روند و سرزمین میانه را به انسان‌ها می‌سپارند، اشاره به رگناروک و نابودی خدایان دارد که البته برداشت دقیقی نیست.[25] همچنین عده‌ای معتقدند ریوندل و لوثلورین از جهان غیبی سِلتیک‌ها اقتباس شده است.[26]

وارگ‌ها و ترول‌ها که در ارباب حلقه هاو هابیت وجود دارد، موجودات افسانه‌ای از نورس هستند.[27]دورف‌ها برگرفته از کوتوله‌های نورث که آهنگر بودند و شبیه به یهودیان قرون وسطی هستند.[28]

گاندولف شبیه به اودین، با عصا و لباس مندرس در حال پرسه زدن در سرزمین‌های مختلف است. تالکین گفته است شخصیت گاندولف به نوعی شبیه اودین است.[29]

اودین با گرگ‌هایش معروف بوده و کلاغ‌ها، چشمان وی هستند. همچون سارومان که با وارگ‌ها به همراهان حلقه حمله کرده و با کلاغ‌ها، این گروه را رصد می‌کند.[30] نام گاندولف از همین نام در بین نورس‌ها که از دو بخش گاندر به معنی چوب جادو و اِلفر به معنی اِلف (همان موجودات گوش‌تیز) گرفته شده است.[31] مسألۀ حلقۀ جادویی و شمشیر شکسته نیز در اساطیر نورس وجود دارد. در ارباب حلقه ها نیز شمشیر شکستۀ نارسیل و حلقۀ یگانه، از عناصر مهم داستان هستند.[32]

آنیمیسم و روح‌انگاری برای حیوانات، گیاهان و اشیاء در ارباب حلقه ها دیده می‌شود. اِنت‌ها و قیامشان، حیوانات صاحب خرد مثل عقاب‌های گواهیر و رَداگاست که طبق ادعای بعضی، نام یکی از خدایان مشرکانۀ اسلاوی است.[33]

البته روح‌انگاری برای تمام موجودات جهان، نظر دقیقی در حیطۀ هستی‌شناسی است؛ در قرآن کریم خداوند متعال می‌فرماید که هیچ چیزی نیست مگر اینکه تسبیح خداوند را انجام می‌دهد؛ لکن شما تسبیح آن‌ها را متوجه نمی‌شوید. یعنی تمام موجودات مرتبه‌ای از فهم و درک را دارند و به برکت همین فهم، می‌توانند ادراک داشته باشند. پس آنیمیسم به معنایی که گفته شد، اعتقادی مشرکانه نیست، بلکه نگاهی باطنی به موجودات جهان است و تضادی با اعتقادات صحیح ندارد.

جمع‌بندی بخش اول

تا اینجا بعضی از اقتباس‌های تاریخی، ادبی و اسطوره‌ای ارباب حلقه ها را بررسی کردیم‌. موارد بیشتری نیز وجود دارد که در منابع ذکر شده، می‌توان پیگیری کرد.[34]

به عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت که تالکین در کنار آثار ادبی پیش از خود، بصورت کامل از اساطیر مختلف اروپایی و تاریخ غرب نیز بهره برده است. پس ادعای نئوپاگان‌ها دربارۀ تأثیرپذیری تالکین از مکاتب مشرکانه، اشتباه نیست. اما اینکه تمام اثر را، یکپارچه شرک‌آلود ببینیم، خطایی بزرگ است.

در قسمت بعدی به بررسی عناصر دینی و مسیحی ارباب حلقه ها، خواهیم پرداخت./202

نقد و بررسی سه‌گانه ارباب حلقه‌ها قسمت دوم

پیوست:

[1] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Christianity_in_Middle-earth

[2] . https://sacredsandwich.com/2020/04/26/the-sad-truth-of-tolkien-spirituality

[3] . https://medium.com/belover/no-tolkiens-the-lord-of-the-rings-isn-t-christian-a7d3b34b7677

[4] . Tolkien’s Work: Is it Christian or Pagan? ,A proposal for a “synthetic” approach

Claudio A. Testi,P24&P29.

[5] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Cosmology_of_Tolkien%27s_legendarium#Ontology)

[6] .  https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ainur_in_Middle-earth

[7] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Cosmology_of_Tolkien%27s_legendarium#Ontology

[8] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Morgoth

[9] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Christianity_in_Middle-earth

[10] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Paganism_in_Middle-earth

[11] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Celtic

[12] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Shakespeare%27s_influence_on_Tolkien

[13] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_classical_world

[14] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien%27s_modern_sources

[15] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_medieval

[16] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Basilica_of_San_Vitale

[17] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_classical_world

[18] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_classical_world

[19] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Celtic

[20] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Pyrrhus_of_Epirus

[21] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Sauron

[22] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Balor

[23] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Celtic

[24] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Paganism_in_Middle-earth

[25] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ragnar%C3%B6k

[26] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Celtic_Otherworld

[27] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Norse

[28] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dwarves_in_Middle-earth

[29] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Paganism_in_Middle-earth

[30] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Norse

[31] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Norse

[32] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tolkien_and_the_Norse

[33] . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Paganism_in_Middle-earth

[34] . برای شناخت نماد ها و پرچم ها در ارباب حلقه هارک https://en.m.wikipedia.org/wiki/Heraldry_of_Middle-earth

 ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه ها ارباب حلقه 

بیشتر بخوانید:

نقش هالیوود در پشتیبانی اسرائیل