زندگینامه شهید محمد باقری | کامل‌ترین زندگینامه

زندگینامه شهید محمد باقری | معرفی

شهید سرلشکر محمدحسین افشردی، معروف به محمد باقری، (۱۳۳۹ – ۲۳ خرداد ۱۴۰۴) یکی از برجسته‌ترین فرماندهان نظامی ایران و رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۹۵ تا زمان شهادتش بود. او که در خانواده‌ای انقلابی و متدین در تهران زاده شد، برادر کوچکتر شهید حسن باقری(غلامحسین افشردی)، بنیان‌گذار واحد اطلاعات عملیات سپاه پاسداران، بود. محمد باقری با بیش از ۴۵ سال خدمت در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نقشی کلیدی در تقویت توان دفاعی ایران ایفا کرد. او در سحرگاه ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، در سن ۶۵ سالگی، در پی حملۀ ناجوانمردانه رژیم صهیونیستی به تهران به فیض شهادت نائل آمد.

در تاریخ انقلاب و دفاع مقدس، نام خانواده‌هایی برجسته دیده می‌شود که با فداکاری و از خودگذشتگی نقشی ماندگار در دفاع از اسلام ایفا کردند. ما مردم باید نسبت به حفظ رسالت، عقاید و سبک فرزندپروری این خانواده‌ها به عنوان میراث با ارزش عقیدتی و اخلاقی آگاه بوده و در امر تعلیم و تربیت فرزندانمان، برای حفظ این حافظۀ تاریخی که با خون نوشته شده کوشا باشیم.

خانوادۀ افشردی یکی از این نام‌های جاودان است که داستان زندگی و شهادت اعضای آن، خصوصاً برادران باقری، همسرانشان و دختر محمد باقری یعنی فرشته باقری، بخشی از تاریخ پرافتخار این سرزمین را روایت می‌کند. در این ترور رژیم صهیونیستی، اشرف باقری، همسر محمد باقری و دخترشان، فرشته باقری نیز به فیض شهادت نائل آمدند.

پیشینه خانوادگی و دوران کودکی

محمدحسین افشردی در سال ۱۳۳۹ در تهران، در خانواده‌ای مذهبی و با اصالت آذری از روستای افشرد در شهرستان هریس آذربایجان شرقی متولد شد. پدرش، حاج رضا افشردی، کارمند راه‌آهن و فردی پایبند به اصول دینی بود که ارزش‌های اسلامی و اخلاقی را در تربیت فرزندانش نهادینه کرد. مادرش نیز زنی مؤمن و فداکار بود که نقش مهمی در پرورش روحیۀ معنوی و انقلابی محمدحسین و برادرش حسن داشت. این خانواده، که دو فرزندش را در راه انقلاب و دفاع از میهن تقدیم کرد، نمادی از ایثار و مقاومت در تاریخ ایران است.

محمدحسین در محله‌ای ساده در تهران بزرگ شد و از کودکی تحت تأثیر برادر بزرگ‌ترش، حسن، قرار داشت. او از همان سنین کم، نشانه‌هایی از هوش، کنجکاوی و تعهد به مسائل دینی و اجتماعی بروز داد. حضور در جلسات مذهبی مساجد و مطالعه کتاب‌های تاریخی و مذهبی، روحیۀ او را برای پذیرش مسئولیت‌های بزرگ در آینده آماده کرد. شباهت ظاهری و فکری او به حسن، که بعدها در انتخاب نام مستعار «محمد باقری» نیز تأثیر داشت، از همان کودکی او را به شخصیتی متمایز در میان هم‌سالانش تبدیل کرده بود.

محمد باقری از خانواده‌ای شریف و متعهد برخاسته که نقش مهمی در دفاع مقدس ایفا کردند. برادر بزرگ‌تر ایشان، غلامحسین افشردی به عنوان یکی از پیشگامان اطلاعات عملیات در جبهه‌های جنوب شناخته می‌شد. از ابتدای حضورش در حوزۀ جنوب و پایگاه منتظران شهادت(گلف)، غلامحسین با روحیه‌ای خستگی‌ناپذیر و تخصصی در حوزۀ جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات، شروع به تدوین نقشه‌های دقیق مناطق عملیاتی و شناسایی محورها و نقاط کلیدی دشمن کرد.

وی شخصاً همراه با نیروهای اطلاعاتی، تا عمق مواضع دشمن نفوذ می‌کرد و با شجاعت و دقتی ویژه توانایی‌ها و استقرار نیروهای دشمن را ارزیابی می‌نمود؛ اقدامی که در آن مقطع توان نظامی ایران را متحول ساخت. اقدام‌های سازماندهی‌شده و آموزش‌های ظریف وی، پایه‌گذار تأسیس واحد اطلاعات عملیات در ستاد عملیات جنوب شد که ظرف تنها چند ماه پس از شروع جنگ، در تمامی محورهای جنوب از آبادان تا دزفول مستقر و فعال گردید.

واحد اطلاعات عملیات با استفاده از داده‌های گردآوری‌شده و تحلیل‌های دقیق غلامحسین افشردی، به چشمان تیزبین فرماندهی تبدیل شد و مهم‌ترین ضعف استراتژیک آن دوره یعنی کمبود اطلاعات موثق از تحرکات دشمن را پوشش داد. تسلط مسلط وی بر تحلیل اطلاعات، پیش‌بینی‌های دقیق وی از حرکات آتی دشمن، همچون تدارک نیرومند برای الحاق محور شمال – جنوب در سوسنگرد در دی ماه ۱۳۵۹، نمونه‌ای بارز از توانمندی ذاتی و شناخت عمیق او از میدان جنگ بود. این پیش‌بینی کمک شایانی به آمادگی و مقابله مناسب رزمندگان کرد که در نهایت به آزادسازی این منطقه در عملیات طریق القدس انجامید.

فعالیت‌های غلامحسین افشردی تنها به جمع‌آوری اطلاعات محدود نشد؛ او بنیان‌گذار بایگانی اسناد جنگ، ترجمۀ اسناد حیاتی و راه‌اندازی واحد شنود بی‌سیم‌های دشمن بود و در طراحی و سازماندهی گردان‌های رزمی و تعیین ترکیب نیروها، تجهیزات و پشتیبانی رزمی نیز نقشی اساسی ایفا کرد. بدین‌صورت، خانواده شهید باقری، مظهر هم‌افزایی خرد نظامی، تعهد و ایثار بودند که با همدلی و تخصص، ستون‌های محکم دفاع ملی را ساختند و نام خود را در تاریخ افتخار ایران جاودانه نمودند.

اما غلامحسین که الگوی تمام عیار محمدحسین بود که بود و چگونه و در چه فضایی تربیت شد؟

شهید محمدحسین باقری، شخصیتی که امروز معروف به محمد باقری است از خانواده‌ای برخوردار از ایمان، تعهد و اخلاق ناب برخاسته است؛ خانوادگی که در تربیت و پرورش فرزندان خود اهتمامی بی‌بدیل داشت و زمینه‌ساز شکل‌گیری شخصیت‌های بی‌نظیری چون خودش و برادر بزرگ‌ترش غلامحسین افشردی بود.

غلامحسین افشردی، مشهور به حسن باقری، در روز سوم شعبان ۱۳۷۵ق (۲۵ اسفند ۱۳۳۴ش) در خانواده‌ای مذهبی در حوالی میدان خراسان تهران به دنیا آمد. نامش برگرفته از عشق و ارادت خانواده به حضرت اباعبدالله ‌الحسین(علیه‌السّلام) بود و از همان کودکی با سفر به کربلا و حضور در مراسم مذهبی زیر حمایت جدی پدر متعهدش قرار گرفت. غلامحسین از همان ابتدای کودکی با حضور پررنگ در مسجد، هیات و مجالس عزاداری، عضوی فعال و مؤثر در هیات نوباوگان محبان ‌الحسین(علیه‌السّلام) شد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه مترجم‌الدوله و متوسطه را در دبیرستان مروی تهران به پایان رساند و سپس در سال ۱۳۵۴ وارد دانشکده کشاورزی ارومیه شد.

اما فعالیت‌های وی فراتر از تحصیل بود؛ او به‌طور جدی در احیای اعتقادات دینی در دانشگاه و کلاس‌های مدارس مشارکت داشت و با هوشمندی و شجاعت در برابر فرهنگ و اندیشه‌های عقیدتی غرب‌زده و انحرافی می‌ایستاد. همین پایبندی به اصول دینی باعث شد که به‌دلیل حساسیت مسئولان و مخالفت با فرهنگ غربی، پس از یک سال و نیم از دانشگاه اخراج شود. او با صراحت تمام می‌گفت که هدفش صرفاً گرفتن مدرک نبوده، بلکه می‌خواسته خود و دیگران را در مسیر اعتقادی و انقلابی پیش ببرد.

بعد از فراخوان خدمت سربازی در سال ۱۳۵۶، بالغ بر یک سال در پادگان جلدیان نقده و سپس ایلام خدمت کرد و در همان دوران، هدایت فکری و ارشاد سربازان را به عهده گرفت و با علمای شهر ارتباط مستمر داشت. با گسترش انقلاب، خدمت سربازی را نیمه‌تمام رها کرد و به صفوف نیروهای حزب‌الله پیوست و در فعالیت‌های انقلابی و تسخیر اماکن نظامی تهران نقش پررنگی ایفا نمود.

با شروع جنگ تحمیلی، غلامحسین افشردی در منطقۀ جنوب(اهواز) در پایگاه منتظران شهادت(گلف) به همراه نیروهای اطلاعاتی با دقت تمام به جمع‌آوری نقشه‌ها، پیاده‌سازی وضعیت مناطق عملیاتی و شناسایی دقیق دشمن پرداخت. روحیه شجاعانه و توان تحلیلی بی‌نظیر او باعث شد که بارها تا عمق مواضع دشمن پیش رود تا توان رزمی و استعداد آن‌ها را ارزیابی کند. تلاش‌های مستمر وی در آموزش، سازماندهی نیروهای اطلاعات و برپایی واحد اطلاعات عملیات، پس از سه ماه از شروع جنگ، باعث شد که در تمامی محورهای جنوب دفاع ایران به‌طور جدی مجهز به اطلاعات دقیق و مؤثر شود؛ عاملی که ضعف بزرگ ناآگاهی از وضعیت دشمن را برطرف کرد و چشم فرماندهی در میدان جنگ شد.

وی با دیدی استراتژیک، تحلیل‌های دقیق و پیش‌بینی‌های به‌موقع همچون پیش‌بینی حرکت دشمن برای الحاق محور شمال-جنوب منطقه سوسنگرد در دی ماه ۱۳۵۹، نشان داد که یک جمع‌آورنده اطلاعات خبره و استراتژیستی تیزبین است. همانطور که پیش‌تر ذکر شد خدمات بزرگ دیگری همچون بایگانی اسناد جنگ، ترجمه مدارک و ایجاد بخش شنود بی‌سیم دشمن نیز از دستاوردهای دوران فعالیت وی بود. در کنار این‌ها، تهیه طرح‌های سازمان‌یافته برای گردان‌های رزمی، تعیین ترکیب نفرات، تجهیزات و ادوات و ایجاد واحدهای پشتیبانی، نمونه بارز تخصص و مدیریت او به شمار می‌رفت.

غلامحسین افشردی، با شجاعت، بصیرت و تدبیر بالای خود، توانست در عرصۀ فرماندهی نظامی نیز بدرخشد. نقش او در شکست حصر سوسنگرد، طرح‌ریزی و فرماندهی عملیات امام مهدی(عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، فتح، عملیات بیت‌المقدس و رمضان و جانشینی فرماندهی کل در قرارگاه‌های جنوب، همگی مؤید شایستگی و قابلیت‌های مدیریت نظامی او بود. تلاش مستمر وی در ایجاد هماهنگی میان نیروهای سپاه و ارتش، تقویت روحیۀ رزمندگان و حضور فعال و مؤثر در عملیات‌های حساس، تصویری درخشان از او به جای گذاشت.

حسن باقری دربین فرماندهان جنگ جایگاه خاصی دارد و با القاب مختلفی از ایشان یاد می‌شود که مهمترین آن نابغه جنگ است. تنها کسی که می‌دانست باید به سرعت چه کاری کرد، حسن باقری بود. او افرادی را که می‌شناخت، جمع می‌کرد و به هرکدام ماموریت شناسایی می‌داد؛ این خیلی مهم است.

ویژگی‌های برجسته غلامحسین افشردی، شامل توکل عمیق به خداوند، صبر و استقامت بالا، عشق بی‌نظیر به اهل بیت(علیهم‌السّلام) و امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)، استعداد و خلاقیت فکری، توانمندی در تصمیم‌گیری‌های حساس، کادرسازی و تربیت نیروهای متخصص و هماهنگی مثال‌زدنی میان یگان‌های نظامی بود. همچنین شجاعت مثال‌زدنی او، که او را از یک فرمانده صرف به یک اسطورۀ رزم و مقاومت تبدیل نمود، همراه با تواضع و فروتنی بی‌نظیرش، موجب علاقه و احترام عمیق همۀ همرزمان و زیردستانش گردید.

اگر چنین الگویی، راهنمای و همراه محمدحسین باقری باشد، جای هیچ تعجب نیست که او نیز بتواند خدمات بی‌نظیر و ماندگاری به میهن اسلامی ارائه دهد. حضور در چنین خانواده‌ای، برخورداری از چنین آموزه‌های انسانی و دینی بی‌تردید پیوندی مستحکم و مقدس برای شکل‌گیری شخصیتی چون محمد باقری بود؛ شخصیتی که امروز به عنوان فرماندهی برجسته و سکوی تدبیر و شجاعت در تاریخ ایران اسلامیش شناخته می‌شود و به حق بایسته هرگونه مدح و تمجید است.

تحصیلات و شکل‌گیری روحیۀ انقلابی | دوران انقلاب و تحصیل

محمدحسین افشردی تحصیلات ابتدایی و متوسطۀ خود را در تهران با موفقیت به پایان رساند. در سال ۱۳۵۷، در حالی که ۱۸ سال داشت و در آستانۀ اتمام دبیرستان بود، به فعالیت‌های انقلابی پیوست. او همراه با برادرش حسن، در حملۀ انقلابیون به پادگان عشرت‌آباد نقش کلیدی ایفا کرد و این تجربه، نقطۀ عطفی در شکل‌گیری روحیۀ انقلابی او بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محمدحسین مدتی به‌عنوان نگهبان کاخ سعدآباد در کمیتۀ انقلاب اسلامی فعالیت کرد، اما با بازگشایی مدارس در بهار ۱۳۵۸، به تحصیلات خود ادامه داد.

در تابستان ۱۳۵۸، او به جهاد سازندگی پیوست و در مهر همان سال در رشتۀ مهندسی مکانیک دانشگاه پلی‌تکنیک(امیرکبیر کنونی) پذیرفته شد. اما با وقوع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها در بهار ۱۳۵۹، مسیر زندگی او تغییر کرد. در همان سال، با آغاز ناآرامی‌ها در کردستان و شروع جنگ تحمیلی، محمدحسین به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درآمد و عازم جبهه‌های نبرد شد. او بعدها تحصیلات خود را ادامه داد و مدرک دکتری جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک را از دانشگاه تربیت مدرس اخذ کرد.

محمدحسین به‌عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه عالی دفاع ملی و استاد دانشگاه تربیت مدرس، به تدریس و پژوهش در زمینۀ جغرافیای سیاسی پرداخت و با انتشار مقالات تخصصی و مشارکت در همایش‌های علمی، از بنیان‌گذاران انجمن ژئوپلیتیک ایران شد. روحیۀ انقلابی محمدحسین در سال‌های مبارزه علیه رژیم پهلوی و سپس در جبهه‌های جنگ تحمیلی شکل گرفت. او تحت تأثیر آرمان‌های امام خمینی(ره) و تجربۀ برادرش حسن، به شخصیتی متعهد، شجاع و بصیر تبدیل شد که خدمت به میهن و اسلام را سرلوحۀ زندگی خود قرار داد.

دوران دفاع مقدس و تغییر نام

نام خانوادگی این دو برادر افشردی بود. محمد باقری در این باره توضیح داده است که در اوایل جنگ، برادرش حسن به دلیل عدم شناسایی وسط دشمن، نام مستعار حسن باقری را برای خود انتخاب کرد. به دلیل شباهت ظاهری بسیار زیاد این دو برادر، همه در جبهه متوجه نسبت خانوادگی آن‌ها می‌شدند. در نتیجه، محمد حسین افشردی نیز برای احترام به ساحت مقدس امام باقر سلام الله علیه و برادر بزرگتر، نام خود را به محمد باقری تغییر داد.

حضور محمد باقری در جبهه با تغییر نام خانوادگی‌اش همراه بود. همانطور که پیش‌تر گفته شد، برادرش، شهید حسن باقری(غلامحسین افشردی)، برای عدم شناسایی توسط دشمن، از نام مستعار حسن باقری استفاده می‌کرد. اما به دلیل شباهت ظاهری بسیار زیاد این دو برادر در دوران دفاع مقدس، در جبهه نیز همگان متوجه نسبت خانوادگی آن‌ها می‌شدند.

سرلشکر محمد باقری در دوران دفاع مقدس مسئولیت‌های مهمی را بر عهده داشت که به شرح ذیل است:

1. مراحل اولیه جنگ: در ابتدا، ایشان به عنوان نیروی عملیاتی مشغول به فعالیت بود.

2. مسئولیت اطلاعاتی: سپس، به مسئول اطلاعات لشکرهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شد.

3. مسئول اطلاعات و عملیات نیروی زمینی سپاه: از سال 1362 تا پایان جنگ تحمیلی وی به عنوان مسئول اطلاعات عملیات نیروی زمینی سپاه و قرارگاه‌های کربلا و خاتم‌الانبیاء(صلّی‌الله علیه و آله و سلّم) خدمت کرد.

مسئولیت‌های ایشان پس از جنگ نیز به شرح ذیل است:

1. رئیس اداره اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح

2. معاون اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح

3. رئیس ارکان و امور مشترک نیروهای مسلح

4. معاون هماهنگ‌کنندۀ قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء: از سال 1386، ایشان به عنوان معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء منصوب شد.

5. طراحی عملیات برون‌مرزی: وی در طراحی و تصویب عملیات حمله به خاک عراق در سال 1375، با هدف مقابله با گروه‌های تروریستی، نقش ویژه‌ای ایفا کرد.

6. ریاست ستاد کل نیروهای مسلح: در هشتم تیر ماه 1395، با حکم فرماندۀ معظم کل قوا، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، به عنوان جایگزین سرلشکر سید حسن فیروزآبادی، به ریاست ستاد کل نیروهای مسلح منصوب شد.

سوابق علمی و تألیفات ایشان به شرح ذیل است:

1. تحصیلات عالی: سرلشکر باقری دارای مدرک دکتری در رشتۀ جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک از دانشگاه تربیت مدرس بوده است.

2. فعالیت‌های دانشگاهی: ایشان عضو هیئت علمی دانشگاه عالی دفاع ملی با مرتبه استاد تمامی است و در این دانشگاه و دانشگاه تربیت مدرس به تدریس اشتغال داشت.

3. تألیفات: وی تألیفاتی در زمینه‌های ژئوپلیتیک قفقاز، منطقه غرب آسیا و حقوق بین‌الملل دریایی در خلیج فارس و تنگه هرمز دارد از این تألیفات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

+ بررسی و تحلیل ره‌نامه جنگ پیشگیرانه آمریکا در آسیای جنوب غربی

+ تعیین عوامل مؤثر بر اصول ره‌نامه عملیاتی نیروهای زمینی جمهوری اسلامی ایران در نبرد همطراز و ناهمطراز

+ راهبردهای نظامی مقابله با جنگ احتمالی آیندهٔ آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس

+ کارکرد الگوی بازدارندگی طالبان در جنگ پیشگیرانه آمریکا علیه افغانستان در سال ۲۰۰۱(با تأکید بر عوامل داخلی افغانستان)

+ تبیین شاخص‌های مؤثر در مدیریت مرزها

+ تهدیدهای ژئوپلیتیکی مؤثر بر تدوین راهبرد دفاعی ج.ا. ا در قبال ترکیه

+ تأثیر عوامل ژئوپلیتیکی شیعه بر توسعه نفوذ انقلاب اسلامی

+ تعیین عوامل ژئوپلیتیک ترکیه مؤثر بر تدوین راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی ایران

+ امنیت پایدار در منطقه ژئوپولیتیکی خلیج فارس در پرتو ناپایداری نیروهای همگرا و واگرا ساز

+ تبیین مرزهای فضای رایانه‌ای و راهبرد مدیریتی آنها

+ ساختار نظام قدرت منطقه‌ای در خاورمیانه(با تأکید بر کشورهای برتر منطقه)

+ الگوی نظری طراحی راهبرد دفاعی مبتنی بر عوامل ژئوپلیتیکی

+ بررسی میزان مطابقت و تفاوت‌های قانون مناطق دریائی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و دریای عمان(۱۳۷۲) با کنوانسیون حقوق دریاها(۱۹۸۲)

+ تحلیل ژئوپلیتیک قفقاز؛ بستری برای تدوین سیاست خارجی مناسبتر در منطقه

+ تعیین عوامل ژئوپلیتیک ترکیه مؤثر بر تدوین راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی ایران

+ تبیین برآیند سیاسی واگذاری بهره‌برداری از سواحل مکران به سرمایه‌گذاری داخلی

حجم قابل توجه آثار علمی، پژوهشی و راهبردی دکتر محمد باقری گواهی روشنی بر بینش عمیق، جامع‌نگری راهبردی و تعهد بی‌دریغ ایشان به اعتلای امنیت و قدرت ملی ایران است؛ مجموعه‌ای که مرزهای دانش نظامی را گسترش داده و افق‌های نوینی پیش روی سیاست‌گذاران، فرماندهان و پژوهشگران آیندۀ کشور گشوده است.

4. عضویت در نهادهای علمی: ایشان همچنین عضو قطب علمی جغرافیای سیاسی کشور و از اعضای هیئت مؤسس انجمن ژئوپلیتیک ایران بوده است.

درجات و نشان‌های وی به شرح ذیل است:

درجۀ سرلشکری: ایشان در سال 1387، به همراه مصطفی ایزدی، از سوی فرماندۀ کل قوا، مقام معظم رهبری، به درجۀ سرلشکری نائل آمد.

ارتقاء محمد باقری به درجه سرلشگری در سال 1387، نتیجه مستقیم سابقه طولانی و درخشان وی در زمینه‌های مختلف است:

ضریب اثربخشی بالا در عملیات‌های حساس: مدیریت اطلاعات و عملیات نیروی زمینی سپاه و حضور در قالب قرارگاه‌های کربلا و خاتم‌الانبیاء، نقطۀ عطفی در کارنامه او بود. این تجربۀ گسترده در میدانی حساس، عملکرد نظامی‌اش را به شدت تحت تأثیر مثبت قرار داد.

تداوم خدمات در سطح ستاد کل نیروهای مسلح: وظایف سنگین ریاست ادارۀ اطلاعات، معاونت اطلاعات و عملیات و ریاست ارکان نیروهای مسلح، به همراه هماهنگ‌کنندگیِ قرارگاه خاتم‌الانبیاء، نشان از اعتماد عمیق فرماندهی کل قوا به توانمندی‌های او بود.

توانمندی مدیریت در شرایط پیچیده: استقرار نیروها، هماهنگی میان یگان‌ها، طراحی عملیات‌های راهبردی و مقابله با تهدیدات فرامنطقه‌ای،‌ نکات برجسته و قابل توجه در مسیر ارتقاء وی بودند.

اعتبار علمی و تخصصی: تسلط علمی بر جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، همراه با تجربه عملی در دفاع و امنیت، او را به یکی از بهترین فرماندهان نظامی کشور تبدیل کرد.

نتیجه این مجموعه عوامل موجب شد که رهبر معظم انقلاب اسلامی با حکم صریح، محمد باقری را به درجۀ سرلشگری ارتقاء دهد و به عنوان رئیس ستاد کل نیروهای مسلح منصوب کند. این انتخاب، نمادی از شایستگی، تخصص و نقش کلیدی او در حفظ امنیت ملی است.

نشان‌ها: سرلشکر باقری به پاس خدمات ارزشمندش، مفتخر به دریافت چندین نشان عالی نظامی شده است که شامل:

دو نشان فتح درجه سه

یک نشان فتح درجه دو

نشان‌های فتح معمولاً به پاس مدیریت و فرماندهی موفق عملیات‌های مهم دفاع مقدس و همچنین مقابله با تهدیدات نظامی به فرماندهان و نیروهای برجسته اعطا می‌شود. محمد باقری، در دوران دفاع مقدس مسئولیت‌های اطلاعاتی و عملیاتی کلیدی در قرارگاه‌های مهم مانند کربلا و خاتم‌الانبیاء بر عهده داشت و نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت عملیات‌ها داشت. این خدمات مستمر و مدیریت دقیق اطلاعات و عملیات موجب شد تا زمینه دریافت نشانه‌های فتح برایش فراهم شود.

یک نشان نصر  درجه دو

نشان نصر از عالی‌ترین نشان‌های نظامی جمهوری اسلامی است که به کسانی اهدا می‌شود که خدماتی ممتاز در زمینه‌های رزمی، سازماندهی و فرماندهی نیروهای مسلح ارائه کرده باشند، به خصوص در حوزۀ مقابله با تروریسم، امنیت داخلی و دفاع ملی. نقش محمد باقری در طراحی و فرماندهی عملیات‌هایی مانند حمله به خاک عراق در سال 1375 برای مقابله با گروه‌های تروریستی و همچنین مدیریت ستاد کل نیروهای مسلح، بخشی از دلایل دریافت این نشان بودند. در ادامه با نوآوری‌های فناورانۀ ایشان برای کسب این نشان بیشتر آشنا می‌شویم.

نوآوری‌های فناورانه | زندگینامه شهید محمد باقری

شهید محمد باقری به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین فرماندهان نظامی ایران، نقش مهمی در توسعۀ فناوری‌های دفاعی و بازتعریف ساختارهای نظامی کشور داشت. او که از سال ۱۳۵۹ وارد سپاه پاسداران شد، در طول جنگ تحمیلی در زمینۀ اطلاعات و عملیات فعالیت کرد و با الهام از برادرش حسن، به طراحی و اجرای عملیات‌های پیچیده نظامی پرداخت. محمدحسین در جبهه‌های جنگ، با استفاده از هوش و مهارت خود در برنامه‌ریزی، به عمق خاک عراق نفوذ کرد و شکست‌های سنگینی به ارتش بعثی وارد نمود.

پس از جنگ، او به‌عنوان معاون اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح(۱۳۸۱ تا ۱۳۹۵) و معاون هماهنگ‌کنندۀ قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا، به نوسازی ساختارهای اطلاعاتی و عملیاتی نیروهای مسلح کمک کرد. در دوران ریاست ستاد کل نیروهای مسلح(از ۸ تیر ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۴)، محمد باقری تمرکز ویژه‌ای بر انسجام اطلاعاتی، توسعۀ قدرت موشکی، تقویت جنگ سایبری و پیشبرد عملیات‌های فرامرزی داشت. او با تدوین دکترین‌های(نظریه) امنیتی نوین، به تقویت عمق استراتژیک دفاعی ایران کمک کرد و نقش کلیدی در خودکفایی نظامی کشور ایفا نمود.

یکی از نوآوری‌های برجستۀ او، تقویت زیرساخت‌های سایبری و توسعۀ فناوری‌های بومی، مانند پهپادها و سامانه‌های موشکی بود. او با تأکید بر آموزش و تربیت نیروهای متخصص، به ارتقای توان علمی و عملیاتی نیروهای مسلح کمک کرد. همچنین، به‌عنوان یک پژوهشگر در زمینۀ جغرافیای سیاسی، تحلیل‌های او در زمینۀ ژئوپلیتیک به تدوین استراتژی‌های کلان دفاعی کشور کمک کرد. تأسیس انجمن ژئوپلیتیک ایران و مشارکت در همایش‌های علمی، نشان‌دهندۀ تعهد او به تلفیق دانش نظری و تجربۀ عملی در زمینۀ دفاع بود.

محمد باقری از برجسته‌ترین فرماندهان نظامی ایران بود که نقش مؤثری فراتر از میدان نبرد در حوزه‌های علمی و پژوهشی ایفا کرد. او علاوه بر فعالیت‌های نظامی، به‌عنوان استراتژیست و استاد دانشگاه در زمینۀ مطالعات راهبردی، جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک شناخته می‌شد.

سرلشگر محمد باقری ملقب به نابغۀ دفاع

همانطور که ذکر شد تحصیلات و تخصص علمی‌ محمد باقری شامل رشته‌های علوم نظامی، مطالعات استراتژیک و جغرافیای سیاسی بود که وی را قادر می‌ساخت با نگرشی کاملاً تخصصی و علمی به مسائل امنیتی و دفاعی کشور نگریسته و راهکارهایی نوآورانه ارائه دهد. وی فراتر از فرماندۀ نظامی، چهرۀ علمی ممتاز و استراتژیستی کم‌نظیر بود که تجارب میدانی و دانش آکادمیک را در هم آمیخت تا پایه‌های دفاع ملی ایران را به شکلی بنیادین و استراتژیک بازسازی کند. او در کوران تحولات پیچیده منطقه‌ای و جهانی، دانشمندی راه‌گشا و معمار استراتژی‌های امنیتی ملی به شمار می‌آمد.

محمد باقری تحصیلات آکادمیک خود را در رشته‌های تخصصی نظامی آغاز کرد و به‌تدریج در زمینه‌های مطالعات راهبردی و ژئوپلیتیک عمق یافت. جغرافیای سیاسی که یکی از رشته‌های اصلی او بود، به بررسی رابطۀ پیچیدۀ میان جغرافیا و قدرت سیاسی اختصاص دارد. این رشته موقعیت جغرافیایی کشورها، مرزهای طبیعی و سیاسی، منابع طبیعی و نحوۀ تأثیر این عوامل بر سیاست‌های داخلی و خارجی را تحلیل می‌کند.

ژئوپلیتیک، شاخه‌ای از جغرافیای سیاسی، تمرکز خود را بر تعامل قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای با توجه به فاکتورهای کلیدی جغرافیایی مانند موقعیت استراتژیک، منابع انرژی و مسیرهای ترانزیتی قرار می‌دهد. مسیرهای ترانزیتی به مسیرهای حمل‌و‌نقل و عبور کالا، انرژی و نیروهای انسانی یا نظامی گفته می‌شود که از یک نقطۀ جغرافیایی به نقطه‌ای دیگر منتقل می‌شوند. این مسیرها می‌توانند شامل راه‌های زمینی(جاده‌ها، راه‌آهن)، مسیرهای دریایی(کانال‌ها، تنگه‌ها)، مسیرهای هوایی و خطوط لوله حمل‌ونقل انرژی باشند.

در ژئوپلیتیک، کنترل یا تسلط بر این مسیرهای ترانزیتی اهمیت بسیار بالایی دارد، چون دسترسی یا مسدود کردن آنها می‌تواند قدرت تأمین منابع، تجارت و انتقال نیرو را برای کشورها تحت تأثیر قرار دهد. مثلا تنگۀ هرمز به‌عنوان یک مسیر ترانزیتی حیاتی نفت خام جهان شناخته می‌شود و کنترل آن برای کشورهای منطقه و جهان اهمیت استراتژیک دارد. اگر جنگ ما با مداخلۀ آمریکا ادامه پیدا کند به لطف عالمی چون شهید محمد باقری و شاگردانش استراتژی‌هایی مثل بستن تنگۀ هرمز با برنامه‌ریزی‌های ژئوپلیتیک ما را در جنگ در برابر فاسقین پیروز خواهد کرد.

این دانش به محمد باقری کمک کرد تا ارزیابی واقع‌بینانه‌ای از فضای امنیتی و سیاسی ایران ارائه دهد و استراتژی‌های دفاعی را دقیقاً بر مبنای این ارزیابی‌ها تدوین کند. باقری توانست دانش نظری عمیق خود را با تجربیات عملی میدانی تلفیق کند و این ترکیب باعث شد ساختارهای دفاعی ایران تحت مدیریت او تحولی بنیادین پیدا کند. تحلیل‌های او دربارۀ نقاط ضعف و قوت جغرافیایی کشور، نقاط حساس مرزی، دسترسی‌ها و خطرات بالقوه در طراحی دکترین‌های امنیتی ایران نقش اساسی داشت.

به کمک دانش ژئوپلیتیکی، محمد باقری توانست نقشۀ استراتژیکی برای حفاظت از مناطق حیاتی همچون تنگه‌ها، گذرگاه‌های کلیدی و نواحی مرزی طراحی کند که این مسئله باعث افزایش قدرت بازدارندگی و انعطاف‌پذیری نظامی ایران شد. افزون بر این، وی در توسعۀ فناوری‌های دفاعی نوین مشارکت کرد تا سیستم‌های دفاعی کشور در برابر تهدیدهای مدرن، چون حملات سایبری یا فناوری‌های پیشرفتۀ نظامی، مقاوم‌تر باشند.

جغرافیای سیاسی شاخه‌ای است که به بررسی آثار جغرافیا بر روابط بین‌الملل و سیاست‌های داخلی کشورها می‌پردازد. این حوزه، مکانیسم هایی مانند چگونگی شکل‌گیری مرزها، تأثیر منابع طبیعی، مکان‌یابی پایگاه‌های نظامی و مراکز سیاسی را تحت مطالعه دارد. به‌عبارتی دیگر، جغرافیای سیاسی به تحلیل این می‌پردازد که «زمین» چگونه به ابزار و عامل قدرت تبدیل می‌شود.

از سوی دیگر، ژئوپلیتیک با بررسی تأثیر موقعیت جغرافیایی، منابع انرژی و ارتباطات ترابری نحوۀ رقابت و همکاری میان قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی را تحلیل می‌کند. این علم به درک چگونگی مدیریت قدرت و حفظ منافع در ورای مرزهای سیاسی کمک می‌کند. در واقع، ژئوپلیتیک پیوند ناگسستنی میان جغرافیا و سیاست استراتژیک را آشکار می‌سازد.

برای کشور عزیزمان ایران که در تقاطع راه‌های بسیار حساس بین‌المللی از نظر غنی بودن منابع، نظامی و تجاری قرار دارد، موقعیت جغرافیایی‌اش(مانند کنترل تنگه هرمز، هم‌مرز بودن با کشورهای متنوع، دسترسی به منابع غنی انرژی) ژئوپلیتیک تبدیل به عاملی کلیدی در سیاست‌های دفاعی و امنیتی شده است. محمد باقری با تحلیل این بستر، ساختارهای دفاعی را به گونه‌ای مهندسی کرد که کشور بتواند به‌خوبی از موقعیت استراتژیک خود در مقابل حفظ منابع، مرزها و تعاملات منطقه‌ای محافظت کند و در منازعات منطقه‌ای و جهانی جایگاه خود را حفظ نماید.

حصل آنکه محمد باقری تحصیلات خود را در رشته‌های علوم نظامی و مطالعات راهبردی آغاز کرد و سپس در حوزه‌های پیشرفتۀ جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک به تأمل و پژوهش پرداخت؛ رشته‌هایی که روح و جوهرۀ قدرت در جهان معاصر را به تصویر می‌کشند. تخصص او در تحلیل دقیق نقشه‌های سیاسی، موقعیت‌های راهبردی و جریان‌های قدرت منطقه‌ای و جهانی به او این توان را بخشید تا با دیدی تیزبین و ژرف‌اندیش، جایگاه ایران را در معادلات سخت و پیچیدۀ امنیتی نیز تثبیت کند.

جایگاه علمی و هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی

دانشگاه عالی دفاع ملی(University of National Defense):

محمد باقری به‌عنوان استاد و عضو هیئت علمی این دانشگاه فعالیت می‌کرد. این دانشگاه یکی از معتبرترین مراکز آموزش عالی نظامی در ایران است که وظیفۀ آموزش نظامیان با سطوح تخصصی در حوزه‌های مدیریت راهبردی، امنیت ملی و سیاست‌های دفاعی را بر عهده دارد. در دانشکده‌های مطالعات راهبردی و امنیت ملی این دانشگاه، باقری به تدریس عمیق مفاهیم جغرافیای سیاسی، ژئوپلیتیک و استراتژی‌های دفاعی می‌پرداخت.

دانشگاه امام حسین سلام الله علیه(Imam Hossein University):

دانشگاه امام حسین یکی از دانشگاه‌های برجستۀ وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که محمد باقری در دانشکده علوم نظامی و مطالعات راهبردی آن از اعضای هیئت علمی بود. او هم استاد بود و هم تئوریسین اصلی؛ در این دانشکده، محور فعالیت‌های پژوهشی و عملی معطوف به آموزش نیروهای نظامی در حوزه‌های فرماندهی، تحلیل استراتژیک و شناخت محیط‌های ژئوپلیتیک بود.

مؤسسه مطالعات و تحقیقات دفاع ملی(Institute for National Defense Studies):

مؤسسه مطالعات و تحقیقات دفاع ملی، موتور محرکۀ پژوهش‌های راهبردی و پایه‌ریزی سیاست‌های دفاعی کشور بود؛ مرکزی که محمد باقری در آن با قلم و تفکر خود سپر دفاعی ایران را مستحکم‌تر کرد. این مؤسسه به شکل مستقیم در تدوین دکترین‌(نظریات) و راهبردهای امنیت ملی فعالیت می‌کند و محمد باقری همکاری‌های پژوهشی گسترده‌ای با آن داشت. در قالب عضویت در هیئت علمی و پژوهشگر، او به تحلیل مسائل راهبردی منطقه‌ای و جهانی و مستندسازی وضعیت جغرافیای سیاسی پرداخت. در این دانشگاه، محمد باقری بیش از آنکه فقط مدرس باشد، نقش معمار تمدن دفاعی را داشت که با شور و اشتیاقی حماسی، نخبگان نظامی را برای نبردهای پیچیده فردا آماده می‌ساخت.

محمد باقری عمدتاً در دانشکده‌های ذیل تدریس می‌کرد:

دانشکده‌های علوم نظامی و مطالعات راهبردی: در این دانشکده‌ها، مباحثی همچون جغرافیای سیاسی، ژئوپلیتیک، استراتژی‌های نظامی، مدیریت راهبردی و امنیت ملی به‌صورت تخصصی تدریس می‌شد.

دانشکده مهندسی دفاعی و فناوری‌های نوین: باقری در طراحی و توسعۀ دوره‌های آموزشی فناوری‌های دفاعی مدرن و کاربردهای آن در عرصۀ نظامی نیز نقش داشت و با توجه به تجربۀ عملی خود، دانشجویان را برای مواجهۀ علمی و فنی با تهدیدات نوین آماده می‌کرد. بعد از این‌که در جنگ امسال(خرداد 1404) با رژیم صهیونیستی سیستم‌ها و پدافندهای دفاعی ایران هک شد، شاگردان سایبری محمد باقری بودند که بلافاصله پدافندهای نظامی و دفاعی کشور را در زمین و آسمان دوباره فعال کردند تا جان و مال مردم در امنیت کامل باشد.

جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک؛ دروازه‌های هژمونی و امنیت

درک عمیق محمد باقری از جغرافیای سیاسی، یعنی هنر فهم تأثیر و اهمیت فضای جغرافیایی در سیاست و امنیت کشورها، باعث شد تا نیروهای مسلح ایران بر مبنای واقعی‌ترین و زیربنایی‌ترین داده‌های جغرافیایی سازماندهی شوند. جغرافیای سیاسی در واقع تحلیل «زمین» به‌عنوان صحنۀ قدرت و رقابت بود؛ جایی که مرزها، منابع سرنوشت‌ساز، و گره‌های استراتژیک شکل‌دهنده سرنوشت کشورها هستند.

همانطور که پیش‌تر ذکر شد ژئوپلیتیک، آن علم جذاب و پرکششی است که وسایل تقابل قدرت‌های بزرگ را بر معرفی مسیرهای استراتژیک، منابع انرژی و معبرهای حیاتی متمرکز می‌کند. محمد باقری بر این باور بود که تسلط به این دانش یعنی تسلط بر قلب تپندۀ جنگ‌های مدرن؛ علمی که در آن نگاهی فراتر از مرزها و زمین‌های خشک، چشم‌اندازی ساختاری به رقابت بین بازیگران منطقه‌ای و جهانی دارد.

مردم عزیز، مبادا یادِ این شهدا از خاطر برود! حفظ امنیت و اقتدار کشور و پاسداری از آرمان‌های پاک انقلاب اسلامی، دستاورد ایستادگی و ایمان عمیق کسانی است که همچون شهید محمد باقری با جهاد علمی و عملی، با جان‌فشانی و استقامت مثال‌زدنی، عزت این سرزمین را در برابر تهدیدها حفظ کردند و هرگز اجازه ندادند پرچم ایران به خاک بیفتد. فراموشی و کاستی در حافظۀ تاریخی، دقیقاً همان نقطه ضعفی است که دشمن به دنبال بهره‌برداری از آن است؛ غفلت از این فداکاری‌ها، خیانتی به آیندگان محسوب می‌شود.

باید مراقب باشیم که فراموشی این فداکاری‌ها، دروازۀ نفوذ و تفرقه را باز نکند، همان‌گونه که پیش از وقوع «وعدۀ صادق ۳»، تبلیغات نفاق‌آلود و رسانه‌های معاند باعث رخوت، تفرقه و تردید در میان مردم شد. وظیفۀ ما است که این حافظۀ تاریخی را حفظ و روایت راستین ایثار و قدرت را به نسل‌های آینده منتقل کنیم، تا آن‌ها پاسدار خون پاک و عزت امروز ما باشند.

در ادامه مطالعه کنید؛ زندگینامۀ فریدون عباسی دانشمند هسته‌ای و نظامی(برای مطالعه این‌جا کلیک کنید.)