از ملکۀ صحرا تا دمشق و حلب

اخبار سوریه به‌ویژه حلب ذهنم را بسیار مشغول کرده به گونه‌ای که از کنار هیچ خبری به سادگی عبور نمی‌کنم. در حال خواندن اخبار و تحلیل‌ها بودم که فیلمی نظرم را جلب کرد!

فیلم ملکۀ صحرا در ژانر درام و بیوگرافی(زندگینامه‌ای) است که ورنر هرتزوگ(Werner Herzog) آن را کارگردانی کرده و در سال ۲۰۱۵ تولید شده است. این فیلم محصول مشترک ایالات متحده و مراکش است و داستان آن به اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد.  فیلم ملکۀ صحرا با بودجه‌ای حدود ۳۶ میلیون دلار ساخته شد و در گیشۀ جهانی تقریباً ۲میلیون دلار به فروش رسید. این فیلم توسط شرکت بنارویا پیکچرز(Benaroya Pictures) با همکاری پالمیرا فیلمز(Palmyra Films) تولید شد و بازیگرانی چون نیکول کیدمن، جیمز فرانکو، دامین لوئیس و رابرت پتینسون در آن ایفای نقش کردند.

فیلم «ملکۀ صحرا» در حالی شروع می‌شود که چرچیل در کنار لورنس و سایر افسران انگلیس دور میزی نشسته‌اند، مشروب می‌نوشند و دربارۀ نقشۀ روی میز بحث می‌کنند. در واقع بحث آن‌ها دربارۀ چگونگی تقسیم منطقۀ غرب آسیا است. داستان، زندگی گرترود بل را روایت می‌کند که از سال‌های ابتدایی زندگی در انگلستان آغاز می‌شود و سپس او به تهران سفر می‌کند.

این فیلم که با تحریفات آشکاری همراه است در رابطه با شخصیت مرموز و مؤثر دستگاه جاسوسی انگلیس یعنی خانم «گرترود بل»[1] می‌باشد. گرترود بل با بازی نیکول کیدمن[2] مأمور ویژۀ دستگاه اطلاعاتی انگلستان است که برای شناسایی و جلب اعتماد قبایل عربی فعالیت می‌کند. انگلستان با بهره‌گیری از جاسوسانی زبده همچون گرترودبل و لورنس منطقۀ غرب آسیا را در میانۀ جنگ جهانی اول تکه‌تکه کرد و مرزها را طوری تعیین کرد که همواره در اختلاف و درگیری باشند.

اوضاع امروز منطقه از غزه تا لبنان و از عراق تا سوریه و ترکیه، ریشه در نظمی جدید دارد که غرب در جنگ‌های جهانی اول و دوم طرح‌ریزی کرده است. این نظم کهنه در حال فروپاشی و جایگزینی با نظمی جدید است؛ نظمی که جریان مقاومت در حال رقم زدن آن است.

بازیگرانِ شخصیت‌ها

گرترود بل (نیکول کیدمن): کیدمن به خاطر بازی در فیلم‌هایی مانند «مولن روژ» و «ساعات» شناخته می‌شود.

هنری کادوگان (جیمز فرانکو): فرانکو قبلاً برای نقش‌آفرینی در فیلم‌های «۱۲۷ ساعت» و «پایین آوردن پاین‌اپل» شناخته شده است.

چارلز دوتی-وایلی(دامین لوئیس): لوئیس برای نقش خود در هوملند مشهور است.

تی.ای. لارنس(رابرت پتینسون): پتینسون شخصیت لارنس را ارائه می‌دهد که در تضاد با تصویر پر زرق و برق او در لارنس عربستان قرار دارد. او که برای بازی در فیلم‌های «گرگ و میش» و «فانوس دریایی» شناخته می‌شود، در این فیلم از نگاهی دیگر به شخصیت لارنس نگریسته می‌شود.

زمان و مکان داستان

داستان فیلم در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم جریان دارد و مکان‌های آن شامل انگلستان، ایران و صحرای عربستان است.

نقد طرح و دیالوگ‌ها

طرح داستان به نظر می‌رسد که پراکنده است و تلاش دارد زندگی شخصی و حرفه‌ای بل را به طور منسجم تلفیق کند. دیالوگ‌ها اگرچه با زمانه تطابق دارند اما گاهی بیش از حد آموزشی به نظر می‌رسند که تأثیر احساسی آن‌ها را کاهش می‌دهد.

میزانسن

میزانسن فیلم اوایل قرن بیستم را بازسازی می‌کند. از لباس‌های اصیل مانند ردای بدوی و لباس‌های ویکتوریایی استفاده می‌شود. صحنه‌ها کم‌زرق‌وبرق اما سرشار از نمادگرایی، شامل نقشه‌ها و اشیای باستان‌شناسی است.

نقد صدا

موسیقی متن اثر کلاوس بادلت، ترکیبی از تنظیمات ارکسترال و موتیف‌های خاورمیانه‌ای است که بر دوگانگی موضوعی فیلم، یعنی کاوش‌های شخصی و فرهنگی، تأکید می‌کند. با این حال، استفادۀ محدود از موسیقی در صحنه‌های کلیدی، صداهای محیطی مانند بادهای صحرایی را برجسته می‌کند و لایه‌ای از واقع‌گرایی را می‌افزاید.

نقد دوربین

هرتزوگ از نماهای هوایی گسترده برای تأکید بر عظمت صحرا و تنهایی بل استفاده می‌کند. استفاده از نماهای نزدیک در لحظات احساسی، در تضاد با نماهای طولانی گسترده، بر کشمکش‌های درونی او در میان بزرگی محیط اطرافش تأکید می‌کند.

رنگ و نور

پالت رنگی فیلم از خاکستری‌های مات انگلستان به طیف‌های طلایی صحرای عرب تغییر می‌کند که نشان‌دهندۀ تحول بل است. استفاده هرتزوگ از نور طبیعی، به ویژه در صحنه‌های بیرونی، بر اصالت و جذابیت بصری می‌افزاید.

نقد بازیگری

اجرای کیدمن، آسیب‌پذیری بل را تجسم می‌کند. بازیگران مکمل عملکردهای قابل قبولی دارند، هرچند برخی شخصیت‌ها به‌طور کامل توسعه نیافته‌اند.

نقد تدوین

تدوین، اگرچه از نظر بصری بدون نقص است اما گاهی اوقات جریان داستان را مختل می‌کند. انتقال بین زندگی شخصی بل و کاوش‌هایش فاقد انسجام است که منجر به تجربه‌ای پراکنده در روایت می‌شود.

عوامل جذابیت اثر

پرداختن به یک شخصیت تاریخی تأثیرگذار در ژئوپلیتیک خاورمیانه، امکان دارد مخاطب فکری را جذب کند، اگرچه ضرب‌آهنگ روایت ممکن است برای همۀ مخاطبان جذاب نباشد.

نظرات منتقدان

منتقدان نظرات متفاوتی در مورد ملکه صحرا ارائه کرده‌اند. گاردین اجرای کیدمن را ستود اما کمبود عمق احساسی فیلم را نقد کرد (برادشاو، ۲۰۱۵). به طور مشابه، ورایتی تصاویر را برجسته کرد در حالی که به کاستی‌های داستان اشاره داشت (دبروژ، ۲۰۱۵)

Bradshaw, P. (2015). Review of Queen of the Desert. The Guardian.

Debruge, P. (2015). Review of Queen of the Desert. Variety.

[1] . Gertrude Margaret Lowthian Bell

[2] . Nicole Mary Kidman

نویسنده: محسن مؤمنی