تسلط مرحوم فرج‌نژاد به فراز و فرودهای ادیان
جهاد در راه خدا یکی از توفیقاتی است که در هر جایگاه و شأنی که باشد نصیب هر کسی نمی‌گردد، جهاد گاهی جهاد نظامی در برابر دشمنان خداست، اما گاهی جهاد فرهنگی، علمی، فکری و اندیشه‌ای است که مرحوم فرج‌نژاد مصداق بارز جهاد فرهنگی و علمی بود و شبانه‌روز درگیر برنامه‌های علمی و تحقیقی خود بود. گفتگویی با دکتر سیدحسین شرف‌الدین استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) انجام دادیم که متن این گفتگو تقدیم می‌گردد.
آشنایی‌تان با استاد فرج‌نژاد از کجا و چگونه بود؟
من از سال ۸۸ در یک جلسه نقد فیلم با موضوع دین در سینما با ایشان آشنا شدم، این آشنایی که البته در سال‌های متوالی ادامه داشت و گهگاهی با هم در موضوعات علمی و حوزه‌هایی که موردعلاقه مشترک هر دو ما بود مباحثی داشتیم، در رساله دکتری ایشان، بنده به‌اتفاق یکی از دوستان نقش مشاوره و راهنما را داشتیم، در این رساله هم موضوع منتخب ایشان سینمای دینی با محوریت یهود یا چهرۀ سینمایی صهیونیسم بود که بنا بود با تأکید و تمرکز بر یکسری از نمونه فیلم‌هایی، این کار را متفاوت‌تر از کارهایی که تاکنون عرضه کرده به سامان برساند که متأسفانه نشد و رساله ایشان به مرحله دفاع نرسید و در فرجه رفع ایرادات هیأت داوران بود که پرونده حیات ایشان هم بسته شد.
در حوزۀ فعالیت‌های علمی مرحوم فرج‌نژاد توضیحاتی بفرمایید.
حوزه کار و فعالیت جناب فرج‌نژاد مشخصاً در سینما و به‌ویژه موضوع یهودیت و مسیحیت در سینمای هالیوود بود، البته در ادامه ایشان به مطالعه بودیزم و تائوئیزم و شینتوئیزم و آیین کنفوسیوس و به‌طور کلی ادیان شرقی و به‌ویژه به سینمای چین و کره ابراز علاقه می‌کرد و با همین کتابی که تحت عنوان سینمای دین در غرب و شرق منتشر کرد مشخص است که علاقه پژوهشی ایشان در این حوزه‌هایی که عرض کردم و به‌صورت فعلیت یافته است، بعضی از این مقالات را دکتر فرج‌نژاد شخصاً و بعضی از آن‌ها را با همکاری دوستان و البته با محوریت خودشان نوشتند.
دین اساساً در سینما برای ایشان موضوعیت داشت و معتقد بودند علاوه بر سینما محصولات فرهنگی دیگری مثل انیمیشن، رمان و حتی موسیقی را هم می‌شود به‌نوعی با همان سیاست‌های سینما تعقیب کرد. اگرچه ورودشان به این عرصه ابتدایی بود و البته شاید دوستان و شاگردان ایشان بتوانند این خط پژوهشی را با همین گستره ادامه دهند.
ویژگی‌های کاری استاد فرج نژاد چگونه بود؟
ایشان به ابعاد و مؤلفه‌های الهیاتی، درون متنی، تاریخی و فراز و فرودهای ادیان و همچنین به فرقه‌ها مکاتب و انشعابات درونی آن‌ها توجه داشتند، محققی نبود که صرفاً به بازنمایی سینما توجه کند بلکه به ابعاد مختلف آن‌ها توجه داشت، البته یهود و مسیحیت در طول تاریخ حیاتشان فراز و فرودهایی داشته‌اند و فرقه‌ها و مکاتبی از دل این ادیان سر برآورده‌اند که هر کدام ویژگی‌ها و مختصات اطلاعاتی خاصی را دارند و اینکه سینما اساساً کدام یک از آن قرائت‌ها را انعکاس می‌دهد صرفاً جنبه سینمایی ندارد و شاید به همین دلیل بود که ایشان به مطالعه تفصیلی ادیان در دوره دکتری روی آوردند و قصد داشتند اطلاعاتشان را در این بخش قوی‌تر کنند، بنابراین استاد فرج‌نژاد فقط فضل رسانه‌ای و سینمایی نداشتند و به جنبه‌های درونمایه‌ای ادیان هم توجه می‌کردند.
همچنین ایشان به تبیین علت و چرایی تحولات دین یهود توجه می‌کردند که عوامل درون‌دینی و برون‌دینی در این تحولات به چه میزان مؤثر بودند یعنی این که مثلاً تحول اعتقادی در یهود چه تأثیراتی در وضعیت بعدی این آیین در طول تاریخ داشته است.
مرحوم آقای فرج‌نژاد به تحلیل محتوا و روایت‌های برجسته‌ترین فیلم‌های سینمایی عرضه شده می‌پرداختند و می‌گفتند که من بعضی از این فیلم‌ها را چندین مرتبه با دقت و حوصله و گاهی با زبان اصلی دیده‌ام و پس از آن سعی می‌کرد به نحوه انعکاس و بازنمایی عقاید، آموزه‌ها، اسطوره‌ها و چهره‌های الگویی این ادیان یعنی پیامبران و اولیای الهی در سینما بپردازد.
همچنین ایشان به نحوۀ شخصیت‌پردازی، نشانه‌شناسی، نماد‌شناسی و استخراج پیام‌های عاشقانه و پنهان این فیلم‌ها توجه کرده و به القائات تلویحی فیلم‌ها به‌ویژه در موضوع اسلام‌هراسی، عرب‌هراسی، مسلمان‌هراسی و ایران‌هراسی توجه می‌کرد و در کل به‌دنبال کشف اهداف و اغراض صهیونیسم بین‌الملل از تولید و عرضه این آثار به جهان بود.
بسیاری از دوستان، مرحوم آقای فرج‌نژاد را به سوگیری و پیش‌داوری و اینکه ایشان بررسی این آثار را با ذهنیت توهم توطئه پیش برده متهم می‌کردند، شاید این اتهام واهی باشد اما علاقه زیاد ایشان در دفاع از تعالیم الهی و تحریفاتی که در سینما اتفاق می‌افتاد و در کل غیرت دینی، ایشان را به‌سمت و سویی می‌برد که گاهی از این سوگیری‌های آشکار هم در کارهای علمی و هم در اظهار نظر‌هایشان می‌دیدیم و شاید این موضوع از موضع کلامی ما طلبه‌ها حکایت دارد که معمولاً نمی‌توانیم خیلی راحت از کنار بحث‌های علمی بگذریم و صرفاً به جنبه‌های علمی و روایت این ابعاد توجه کنیم.
استاد فرج‌نژاد در بحث‌های انتقادی در حوزه‌های مختلف کاری چگونه عمل می‌کردند؟
در واقع مواجهه ایشان در همۀ بخش‌ها انتقادی بود البته شاید به دلیل گستردگی کار، این ویژگی در برخی از عرصه‌ها برجستگی مورد انتظار را نداشت ولی حقیقتاً ایشان این‌گونه بودند یعنی مواجهه انتقادی با این آثار به لحاظ ابعاد محتوایی و الهیاتی مثلاً آموزه شیطان در قرائت‌های رایج سینمایی از تعالیم یهود و مسیحیت که ایشان معتقد بودند که دستخوش تحریف شده است، البته با ارجاع به الهیات اسلامی و شناختی که از معارف اسلامی داشت معتقد بود که این تصویری که از شیطان ارائه می‌شود با قرآن و با متون پیشین این ادیان تناسبی ندارد و در واقع انحراف است و آن چیزی که در سینما انعکاس پیدا می‌کند شکل تحریف شده است. همچنین به ابعاد هنری و زیباشناختی محصولات سینمایی به‌ویژه با بهره‌گیری از روش نشانه‌شناسی و زبان‌شناسی توجه می‌کردند و در این زمینه هم کارهای در خوری انجام داده بودند، همچنین به ابعاد و عناصر پیرامتنی و فرامتنی یعنی جریانات و اغراض سیاسی و ایدئولوژیک هدایتگر که از نظر ایشان مغفول نبود می‌پرداختند و سعی می‌کردند دست‌های آشکار و پنهانی را که این محصولات سینمایی را در جهت اغراض خاص تولید و عرضه می‌کند، افشاگری کند. ایشان در همه این عرصه‌ها به خلاقیت‌هایی رسیده بود و با اینکه سن زیادی از ایشان نگذشته بود ولی به‌دلیل تمرکز و علاقه شدیدی که به کارش داشت به رغم بی‌مهری‌هایی که در حوزه و جاهای دیگر می‌دید ولی به کارش علاقه‌مند بود و همین باعث شده بود به خلاقیت‌هایی برسد.
برای نکته پایانی اگر صحبتی هست بفرمایید.
بنده چندین بار از ایشان شنیدم که روشی را تحت عنوان روش «فنی‌حکمی» ابداع کرده و معتقد بود که این روش یک روش کیفی مناسبی است که می‌تواند برای تحلیل این قبیل آثار فرهنگی و سینمایی مناسب باشد و معتقد بود که من این روش را تاکنون بارها به محک آزمون گذاشتم و وجوه برتری و قوتش را در مقایسه با سایر روش‌های کیفی عرضه شده به اثبات رسانده‌ام که این ادعا هم می‌تواند به وسیله دوستان و شاگردان وی به محک آزمون گذاشته شود و اگر نوآوری و خلاقیتی است بهتر است به نام ایشان ثبت و عرضه شود.
در پایان مجدداً از خداوند متعال برای ایشان رحمت و رضوان را مسألت دارم، شاید هیچ وقت ما فکر نمی‌کردیم که مجلس ختم مرحوم فرج نژاد سوژه و محفلی برای تجمع دوستان وی باشد تا بخواهند از ابعاد مختلف شخصیتی او سخن بگویند.
یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.
دیدگاهتان را بنویسید