تحلیل فیلم آبشناس The Water Diviner 2014

الگوی دیکتاتوری و نفوذ لژها

اما موجی از پان‌ترکیسم(Pan-Turkism) که ماهیتی خلاف اسلام یا ضد اسلام داشت، از طریق جریانی نشأت‌گرفته از لژها(Lodges)  در آنجا رواج داده شد. این جریانی بود که پس از مشروطه در ایران نیز عده‌ای آن را دنبال می‌کردند و بخشی از یک نقشه در حال پیشروی در منطقه بود.

پس از مشروطه، این لژها رشد قابل توجهی کردند. جالب آنکه آتاتورک و پهلوی اول نیز هم‌دوره بودند. به نظر می‌رسد الگوی مشابهی در حال رخ دادن بود:

ابتدا یک اصلاح اولیه مانند مشروطه سلطنتی در دوران عبدالحمید دوم سپس دوره‌ای از سستی و فروپاشی و در نهایت، ظهور یک دیکتاتور نظامی که قصد دارد در فضای بی‌نظم (فضایی که در پایان این فیلم به‌خوبی به تصویر کشیده شده) نظم را حاکم کند.

از آنجا که مردم یا حداقل گروهی از آنان از بی‌نظمی و قتل و غارت خسته شده بودند، تصور می‌کردند این ناظم جدید، منجی کشور خواهد بود.

نکتۀ قابل توجه، شباهت دقیق سیاست‌ها در هر دو کشور است: اقداماتی مانند کشف حجاب و تلاش برای تغییر رسم‌الخط (Alphabet reform).

اگرچه تغییر رسم‌الخط در ایران موفق نشد، اما در آغاز عصر پهلوی اول، بحث‌های جدی در این‌باره وجود داشت و افرادی رسماً از آن سخن می‌گفتند. این نشان‌دهندۀ یک نقشه‌ی واحد بود که در کل منطقه در حال اجرا بود.

ریشه‌های تاریخی نفوذ غرب

در واقع، یک نفوذ نرم هم در ایران و هم در عثمانی ایجاد شده بود. حتی پیش از آن، در دوره صفویه، هنگامی که عثمانی در حال کشورگشایی عظیم در اروپا بود، برخی قدرت‌های غربی مانند انگلیسی‌ها با ترفندهایی، این انرژی را به سمت ایران سوق دادند.

با به قدرت رسیدن اولین سلسلۀ رسمی شیعی در ایران، آن‌ها جنگ را به سمت تقابل «تشیع و تسنن»  هدایت کردند و قسمت عمده‌ای از انرژی این دو کشور اسلامی، صرف جنگ با یکدیگر شد.

سفر برادران شرلی(Shirley brothers) به ایران در آن دوره و آموزش فن ریخته‌گری توپ به شاه عباس، بسیار معنادار است.

عبرت‌های فروپاشی امپراتوری عثمانی

تاریخ این دوره از صفویه تا پایان قاجار که معادل جنگ جهانی اول و تجزیه عثمانی است بسیار عبرت‌آموز است. مطالعۀ هدفمند این بخش از تاریخ، به‌ویژه برای جوان‌ترها، توصیه می‌شود.

اینکه چگونه یک امپراتوری بسیار خشن، کشورگشا و فاتح که از سویی تا نیمی از اروپا و از سوی دیگر شمال آفریقا(سواحل مدیترانه) و مناطق شامات، عراق و حجاز را تصرف کرده بود، ناگهان از درون با فروپاشی مواجه می‌شود؛ فروپاشی‌ از جنس نفوذ و جنگ نرم. این امپراتوری مدتی با همسایگانش مشغول شد، تدریجاً ضعیف گشت تا اینکه در سال ۱۹۱۸ تیر خلاص به آن شلیک شد.

ظهور آتاتورک و هویت‌زدایی دینی

چگونگی به قدرت رسیدن ناگهانی مصطفی کمال پاشا(آتاتورک) نیز قابل تأمل است. متفقین(the Allies) که تمام متصرفات و مستعمرات عثمانی را گرفته بودند، چرا باید به خاک اصلی ترکیه رحم می‌کردند؟

واقعیت آن است که مصطفی کمال پاشا، احتمالاً ادامۀ منطقی همان چیزی بود که آن‌ها می‌خواستند: یعنی هویت‌زدایی دینی از جامعۀ ترکیه.

این فضای پان‌ترکیسم تا امروز نیز در همسایۀ غربی ما حاکم است و تا دورۀ آقای رجب طیب اردوغان ادامه یافته است. جالب آنکه نام خانوادگی بازیگر تُرک این فیلم، اردوغان است.

ترکیه و اروپا و تداوم یک تقابل دیرینه

این تحولات، نتیجۀ یک برنامه‌ریزی صد و چند ساله پس از تجزیه عثمانی بود؛ تیر خلاصی که به آخرین قدرت ظاهراً اسلامی شلیک شد. البته عثمانی نمایندۀ جهان اسلام نبود کما اینکه ترکیۀ امروزی نیز نمی‌تواند نمایندگی ارزش‌های اسلامی را داشته باشد.

با این حال، عثمانی قدرتی بود که در این ماجرا از هم پاشید و پس از آن، فضایی کاملاً لائیک(laic) و غرب‌زده  حاکم شد.

جالب آنکه پس از گذشت بیش از صد سال که ترکیه از بسیاری ارزش‌های ملی و بومی خود فاصله گرفته، هنوز اروپا آن را پشت در نگه داشته و اجازۀ ورود به اتحادیۀ اروپا(European Union) را نمی‌دهد.

به نظر می‌رسد این نزاع دیرینه پس از صد سال هنوز وجود دارد. رقبای جغرافیایی ترکیه، یعنی یونان و ارمنستان که در پایان فیلم، ارمنی‌ها به‌عنوان انسان‌هایی خونریز معرفی می‌شوند، اکنون عضو جامعۀ اروپا هستند، اما این افتخار هنوز به ترکیه داده نشده است.

برخی این دعوا را بسیار قدیمی‌تر دانسته و به جنگ‌های اساطیری میان ترکیه که نماد تروا(Troy) و یونان تمدن میسنی(Mycenaean civilization) ارجاع می‌دهند.

مطالعه‌ی این سابقۀ تمدنی اکیداً توصیه می‌شود، زیرا فهم بسیاری از معادلات ژئوپلیتیک امروز منطقه، موکول به درک این اختلاف دیرسال تمدنی است.

تصویر ترکیه در فیلم آبشناس | نقد و تحلیل فیلم آبشناس The Water Diviner 2014

با توجه به سابقۀ دشمنی ترک‌ها با اروپاییان که تا امروز نیز ادامه یافته، این پرسش مطرح می‌شود که چرا در این فیلم چنین تصویر عزتمندانه و مثبتی از ترکیه و ترک‌ها می‌بینیم؟

در حالی که در فیلم‌های ضدجنگ(Anti-war films) معمولاً به شخصیت‌پردازی(characterization) دشمن پرداخته نمی‌شود و آن‌ها صرفاً برای کشته شدن حضور دارند. این رویکرد متفاوت، احتمالاً به هوشمندی ترک‌ها بازمی‌گردد.

سیاست ترکیه در سینما و تولیدات مشترک

برخلاف برخی فیلم‌سازان ایرانی که گاه برای پذیرش در جشنواره‌های خارجی شرط تحقیر فرهنگ خودی را می‌پذیرند و چهره‌ای سیاه و تباه از کشورشان به نمایش می‌گذارند، ترکیه سیاست بسیار جدی و مستمری را در قبال سینما و نظام سریال‌سازی خود اتخاذ کرده است. یکی از جلوه‌های این سیاست، تولیدات مشترک(co-productions) است.

فیلم آبشناس 2014(The Water Diviner) اثری با سرمایه‌گذاری استرالیا است که در خاک ترکیه ساخته شده است. مدت‌هاست، شاید بیش از ۱۵ سال که شهرداری استانبول رسماً اعلام کرده به آثار بین‌المللی که در ترکیه خصوصاً در بندر استانبول فیلم‌برداری شوند، تسهیلات و امکانات خاصی ارائه می‌دهد.

استانبول یک مقصد سینمایی شده است

این سیاست اعلام‌شده باعث شده بسیاری از فیلم‌سازان ایرانی نیز برای فیلم‌برداری به آنجا بروند و بندر استانبول در سینمای ایران فراوانی تصویری بالایی پیدا کرده است.

برای مثال، در فیلم «گناهکاران» به کارگردانی فرامرز قریبیان داستان ناگهان به استانبول کشیده می‌شود. همچنین در یکی از فصول سریال «پایتخت» شاهد سفر شخصیت‌ها به استانبول و نمایش جاذبه‌های توریستی آن بودیم.

این انتخاب‌ها عمدتاً به دلیل امتیازات، امکانات اقامتی و رفاهی ارائه‌شده است. البته آن‌ها مراقب فیلم‌نامه نیز هستند تا چهره‌ای منفی از کشورشان ارائه نشود.

حتی فیلم «قلاده‌های طلا» نیز صحنه‌ای در استانبول دارد. تهیه‌کنندگان می‌دانند که اگر داستانی ظرفیت لوکیشن خارجی داشته باشد، سفر به استانبول گزینۀ مناسبی است.

کنترل روایت در فیلم راسل کرو

در این فیلم نیز، شخصیتی مطرح مانند راسل کرو(Russell Crowe) به عنوان کارگردان و بازیگر اول حضور دارد. ترک‌ها با این همکاری موافقت کرده‌اند، اما شروطی داشته‌اند: این فیلم باید به نبرد چناق‌قلعه(Battle of Çanakkale) معادل نبرد گالیپولی بپردازد و مظلومیت طرف تُرک را نیز نشان دهد؛ اینکه آن‌ها نیز مانند استرالیایی‌ها، قربانی ظلم مشترک بریتانیا بوده‌اند.

همچنین خواسته‌اند که فیلم نشان دهد آن‌ها چگونه پس از جنگ، کشورشان را از تجزیه و از اقدامات ارمنی‌های داشناک(Dashnak) و یونانی‌ها نجات دادند.

اشاره به وقایع ۱۹۱۷ و کشتار ارامنه که تا امروز محل مناقشه است. ترکیه خواسته این روایت را در فیلم بگنجاند و در انتهای فیلم نیز آورده شده که آن‌ها مظلومانه و تنها برای دفاع از کشورشان کشته شدند.

درسی در میهن‌پرستی و هوشمندی سینمایی

این‌ها درس‌هایی است که می‌توان از سینمای آن‌ها آموخت؛ اینکه لااقل میهن‌پرست باشند و به کشور خود توهین نکنند. ترک‌ها در این زمینه نسبت به کشورشان بسیار غیرت دارند.

در این فیلم، آن‌ها به تفاهمی با راسل کرو رسیده‌اند. در ابتدای فیلم، ژنرال تُرک با بازی ییلماز اردوغان(Yılmaz Erdoğan) شخصیتی خشن و بی‌رحم معرفی می‌شود، اما در پایان به یکی از دوست‌داشتنی‌ترین شخصیت‌ها بدل می‌گردد.

این سیر تطور شخصیت(character arc) از دشمن به دوست و حامی، دقیقاً مقصود ترک‌ها را می‌رساند: «ما زمانی می‌جنگیدیم، ولی اکنون بهترین دوستان شماییم.»

این فیلم به‌نوعی اعادۀ حیثیتی برای ترکیه است. به نظر می‌رسد سینمای ترکیه، به جز سریال‌های رایج، آموزه‌های دیگری نیز دارد. آن‌ها در مسائل تاریخی هوشمندانه عمل می‌کنند و خود را ستون جهان اسلام و شرق می‌دانند، هرچند هم‌زمان تمایل شدیدی به غربی شدن نیز نشان می‌دهند.