دکتر رهدار: اتحاد ملی نسخه روزهای خطر
دکتر رهدار: اتحاد ملی نسخه روزهای خطر
نشست علمی «اتحاد مقدس؛ تاکتیک مقطعی یا راهبردی بنیادین؟» روز سه‌شنبه ۱۱ شهریورماه ساعت ۱۰ صبح با حضور حجت‌الاسلام دکتر احمد رهدار، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، در مؤسسه شناخت واقع در پردیسان قم برگزار شد و به بررسی ابعاد نظری، تاریخی و راهبردی اتحاد ملی و وفاق اجتماعی در بستر جامعه ایران و جهان اسلام پرداخت.
اتحاد ملی؛ کارکرد تاریخی و ابعاد متنوع
دکتر احمد رهدار در آغاز سخنان خود گفت: «اتحاد ملی در تاریخ معاصر و قدیم سیاسی جهان، معمولاً در بزنگاه‌های حساس و بحران‌های بزرگ به کار گرفته شده است. چه در شرایط جنگ و اشغال و چه در وضعیت بحران‌های داخلی، این شعار و این رویکرد ابزاری برای بسیج عمومی بوده است.»
وی افزود: «ما در نمونه‌های تاریخی می‌بینیم که کشورهای مختلف در چنین شرایطی از اتحاد ملی استفاده کردند؛ فرانسه پس از انقلاب ۱۷۸۹، آلمان در دوران جنگ جهانی دوم، آمریکا در جنگ استقلال و حتی هندِ گاندی در مسیر استقلال، هر کدام شکل خاصی از این اتحاد را تجربه کرده‌اند.»
یکپارچگی در برابر دشمن یا غلبه بر مشکلات داخلی
حجت الاسلام دکتر رهدار ادامه داد: «به‌طور کلی، مضمون شعار اتحاد بر دو محور اساسی استوار است؛ یا یکپارچگی در برابر دشمن بیرونی یا غلبه بر مشکلات داخلی. البته همیشه هم این شعار به موفقیت کامل نرسیده، اما در شرایط خاص، کارآمد بوده است.»
وی گفت: «از منظر سیاسی و حکومتی، اتحاد ملی پشتوانه‌ای برای مشروعیت نظام، تضمین امنیت و ثبات و همگرایی نیروهای سیاسی و اقوام مختلف یک کشور است. از منظر اجتماعی نیز تلاش می‌شود حس مشترک و هویت فراجناحی یا فراگروهی ایجاد شود.»
اتحاد ملی از منظر تمدنی
دکتر رهدار با تأکید بر بعد تمدنی اتحاد ملی گفت: «از منظر فرهنگی و تمدنی، سرمایه‌های نمادین تاریخی مانند زبان، دین و جغرافیا برجسته می‌شوند تا از تضادها و گرایش‌های تجزیه‌طلبانه کاسته شود. هر چند همۀ تمدن‌ها از مسیر جنگ توسعه پیدا نکرده‌اند، اما تاریخ نشان داده که اغلب تمدن‌ها در بستر منازعات بزرگ شکل گرفته‌اند.»
وفاق اجتماعی و تفاوت آن با اتحاد ملی
وی افزود: «یکی از نکات مهم، تفاوت اتحاد ملی با وفاق اجتماعی است. اتحاد ملی معمولاً در مقیاس سیاسی و حکمرانی مطرح می‌شود و اهدافی چون استقلال، امنیت و تمامیت ارضی را نشانه می‌گیرد. وفاق اجتماعی اما بیشتر یک مقوله فرهنگی و اجتماعی است که روی هماهنگ کردن اقشار و گروه‌های مختلف در داخل کشور تمرکز دارد. وفاق اجتماعی بیشتر می‌خواهد بر مشکلات داخلی، کاهش تنش‌ها و مدیریت منازعات داخلی غلبه کند.»
حجت الاسلام دکتر رهدار ادامه داد: «وفاق اجتماعی، سرمایه‌ای است که بدون آن نمی‌توان به اتحاد ملی رسید. اگر کشوری وفاق اجتماعی نداشته باشد، پروژه اتحاد ملی آن در برابر تهدید خارجی موفق نخواهد شد. اتحاد ملی بر عوامل هویتی و سیاسی متمرکز می‌شود، اما وفاق اجتماعی بر ارزش‌های قراردادی مورد توافق جمعی پایه‌گذاری می‌شود، حتی اگر این ارزش‌ها ذاتاً ارزشمند نباشند.»
اتحاد ملی؛ تاکتیک یا استراتژی؟
وی گفت: «باید میان اتحاد ملی به مثابه تاکتیک و اتحاد ملی به مثابه استراتژی تفاوت قائل شد. اتحاد تاکتیکی مقطعی و واکنشی است و معمولاً بین نیروها با توافق حداقلی شکل می‌گیرد. این نوع اتحاد پس از رفع خطر یا مانع از بین می‌رود. حتی دشمنان یا رقبای جدی هم ممکن است برای مدتی محدود اتحاد تاکتیکی برقرار کنند. اما اتحاد استراتژیک پایدار، بلندمدت و برنامه‌ریزی شده است و بر چشم‌اندازها و چارچوب‌های دائمی مانند قانون اساسی تکیه دارد.»
اتحاد تاکتیکی؛ سازوکاری برای امروز
دکتر احمد رهدار در توضیح بیشتر این مفهوم گفت: «اتحاد تاکتیکی معمولاً مدلی از همکاری موقت میان نیروهایی است که لزوماً همسو یا هم‌جهت نیستند. حتی این اتحاد می‌تواند میان دشمنان دیرینه برقرار شود، به شرط آن‌که تهدید یا منافعی مشترک در کوتاه‌مدت وجود داشته باشد.»
وی افزود: «در تاریخ سیاسی بعد از انقلاب اسلامی، گروه‌های خارجی‌نشین که منافع ذاتی متضادی دارند، گاهی به‌طور مقطعی با یکدیگر متحد شده‌اند. برای نمونه، منافقین که نحوه فکری و اهداف‌شان با سلطنت‌طلب‌ها کاملاً متفاوت است، یا هر دو در برخی مقاطع با عوامل خارجی که به تغییر بنیادین در فضای ایران علاقه‌مندند، همکاری کرده‌اند.»
حجت الاسلام دکتر رهدار ادامه داد: «وقایع فتنه سال ۱۳۸۸ یا ماجرای فتنه موسوم به مهسا نمونه‌هایی هستند که در آن جریان‌های متفاوت و حتی متخاصم، برای مدتی شش ماهه یا یک‌ساله با هم متحد شدند. این اتحاد تنها تا زمانی دوام داشت که هدف مشترک یعنی تضعیف یا براندازی نظام، زنده بود. با شکست پروژه، این جریان‌ها به نزاع‌ها و اختلافات خود بازگشتند.»
وی گفت: «ماهیت اتحاد تاکتیکی همین است: با رفع خطر یا تغییر شرایط، خودبه‌خود فرو می‌پاشد. به همین دلیل، اتحاد تاکتیکی را می‌توان به آتش‌بسی موقت تشبیه کرد.»
اتحاد استراتژیک؛ صلح پایدار
دکتر رهدار با ترسیم تفاوت‌ها افزود: «برخلاف اتحاد تاکتیکی، اتحاد استراتژیک پایدار و برگرفته از چشم‌اندازهای بلندمدت است. این نوع اتحاد بر اصول ثابت، برنامه‌ریزی و چارچوب حقوقی – مانند قانون اساسی – تکیه دارد. اگر اتحاد تاکتیکی برای امروز و حل مسئله فوری شکل می‌گیرد، اتحاد استراتژیک برای فرداها و حل مسائل ماندگار تعریف می‌شود.» وی ادامه داد: «در اتحاد استراتژیک، شعارها و اهداف بلندمدت مطرح می‌شود. مثلاً وقتی کشوری شعار پیشرفت را انتخاب می‌کند، این هدف در بازه چند ماهه تمام نمی‌شود، بلکه مسیر مستمر و دائمی را می‌طلبد.»
وی گفت: «در یک قرن اخیر، جهان اسلام دو پروژه کلان را از پایگاه دین مطرح کرده است؛ پروژه وحدت اسلامی و پروژه تقریب مذاهب. اگر بخواهیم این دو را با هم مقایسه کنیم، باید بگوییم وحدت اسلامی به دنبال ایجاد امت واحده قرآنی است؛ جبهه‌ای سیاسی و تمدنی در برابر دشمنان مشترک جهان اسلام مانند استعمار غرب، اسرائیل یا حتی کمونیسم در زمان حضور آن.»
وی افزود: «رویکردهایی مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و حضرت امام خمینی(ره) در این مسیر قابل ذکر است.»
چالش‌های وحدت اسلامی
وی ادامه داد: «شعار وحدت اسلامی همواره با چالش‌هایی چون اختلافات تاریخی میان اقوام و مذاهب، مانند شکاف‌های عمیق میان عرب و عجم یا شیعه و سنی، روبه‌رو بوده است. گاهی این اختلافات، چنان ریشه‌دار است که تلاش مصلحان اجتماعی تنها در سطوح محدود موفق بوده و نتوانسته دیوارهای بلند بی‌اعتمادی را کاملاً فرو بریزد.»
دکتر رهدار گفت: «گاهی نیز منافع ملی کشورها مانع تحقق این وحدت شده است، به این معنا که حتی اگر شعار وحدت اسلامی، پشتوانه دینی و عقلانی داشته باشد، نظام منافع برخی کشورها بر تفرقه استوار است.»
منافع به‌عنوان موتور محرک یا مانع
وی افزود: «وقتی در کنفرانس گفت‌وگوهای ایران و جهان عرب که چند ماه پیش در دوحه برگزار شد حضور داشتم، به وضوح دیدم که بسیاری از متفکران عرب، نسبت خود را با ایران در بستر منافع مادی تعریف می‌کنند. آنان هم خواهان وحدت بودند، اما محرک اصلی‌شان، اشتراک منافع بود. این واقعیت نشان می‌دهد که در دهه‌های اخیر، حتی اتحادیه‌های بین‌المللی از اسکاندیناوی گرفته تا اتحادیه‌های آفریقایی نیز بر اساس منافع ملی و اقتصادی شکل گرفته‌اند.»
حجت الاسلام دکتر رهدار ادامه داد: «در جنگ ۱۲ روزه ما و رژیم اسرائیل، مشاهده شد که فقط یکی دو کشور مسلمان موضع‌گیری صریح به نفع ایران نکردند؛ مانند مراکش که موضع خنثی گرفت و اردن که عملاً در کنار اسرائیل قرار داشت. اما حتی کشورهایی مثل عربستان سعودی نیز – هرچند با ملاحظات خاص خود – از ایران حمایت کردند. دلیل یکی از این مواضع آن بود که در آینده منافع مشترکی برای پاسداری دارند.»
نظریه تقریب مذاهب؛ مواجهه با نزاع‌های مذهبی
دکتر رهدار در بخش بعدی سخنان خود گفت: «شعار تقریب مذاهب، بیش از آن‌که متوجه دشمن بیرونی باشد، هدفش کاهش منازعات مذهبی درون جهان اسلام است؛ نزاع‌هایی که اغلب با مدیریت و تحریک قدرت‌های خارجی تشدید می‌شوند.» وی افزود: «پیشگامان این نظریه، چهره‌هایی مانند مرحوم آیت‌الله بروجردی، شیخ شلتوت و سید جمال‌الدین اسدآبادی بوده‌اند که با زمان‌شناسی دقیق، به ضرورت تعامل میان مذاهب اسلامی پی بردند.»
رؤیای حرکت بر محور اشتراکات
وی ادامه داد: «در بهترین حالت، رؤیای تقریب مذاهب این است که امت اسلامی بر پایه اشتراکات بنیادین خود کنش اجتماعی داشته باشد. در این رویا، اصطکاک‌های هویتی به حاشیه می‌رود و همه در دایره مشترکات حرکت می‌کنند.» وی گفت: «اما این رؤیا با یک مشکل نظری روبه‌روست؛ هویت مذهبی، دو وجه دارد: وجه اشتراکی و وجه متمایز. شاخص‌های واقعی تمایز یک مذهب، در مابه‌الامتیازها شکل می‌گیرد، نه در مابه‌الاشتراکات. برای مثال، آنچه یک مسلمان را شیعه می‌کند، نماز و روزه نیست، چون این اعمال را اهل سنت هم انجام می‌دهند. تمایز واقعی در باور به ولایت بلافصل امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام پس از پیامبر است.»
حجت الاسلام دکتر رهدار افزود: «اگر جوامع اسلامی تنها بر پایه اشتراکات عمل کنند، به مرور هویت‌های خاص مذهبی کمرنگ می‌شود. در مناطقی مانند سیستان‌و‌بلوچستان که جمعیت شیعه و سنی در کنار هم زندگی می‌کنند، این مسئله ملموس است. اگر تصمیم گرفته شود که در همه فعالیت‌ها تنها بر مشترکات تکیه گردد، بسیاری از شعائر و آیین‌های مذهبی خاص شیعه، مانند برگزاری ایام فاطمیه یا پخش زیارت عاشورا، کنار گذاشته می‌شود.»
تجربه میدانی و مشاهده فاصله گفتار و عمل
دکتر رهدار ادامه داد: «من شخصاً وقتی در قم یا تهران هستم، به‌عنوان فردی مدافع وحدت و تقریب شناخته می‌شوم. اما وقتی به سیستان‌و‌بلوچستان می‌روم و در جلسات محلی حاضر می‌شوم، می‌بینم بسیاری از ایده‌هایی که در مرکز مطرح می‌کنیم، در میدان عمل آن‌قدر کارایی ندارد. این نشان می‌دهد که ادبیات نظری موجود، توان پاسخ‌گویی کامل به این چالش را ندارد.»
واکنش‌ها و نگاه شکاکانه
وی گفت: «در کنفرانس‌های وحدت، حتی نخبگان و روحانیون اهل سنت، گاهی با شوخی – که البته پشتش جدیت است – می‌گویند: «ما می‌دانیم که شما بین دو نماز، زیارت عاشورا می‌خوانید و ما را لعن می‌کنید». در برابر این پرسش، چه باید پاسخ داد؟ اگر بگوییم نمی‌خوانیم، راست نگفته‌ایم و اگر بگوییم می‌خوانیم، طرف مقابل دلیل می‌آورد که چرا نشست وحدت برگزار می‌کنید.»
دکتر رهدار افزود: «به‌خاطر ناتوانی در حل این مسئله، امت اسلامی به دو گروه تقسیم شده است؛ گروهی که برای حفظ وحدت، حتی از برخی باورهای متمایز خود آگاهانه چشم‌پوشی می‌کنند و گروهی که برعکس، حاضرند از اشتراکات صرف‌نظر کنند تا تمایزهای هویتی خود را برجسته نگاه دارند. این وضعیت، هم ریشه نظری دارد و هم پیامدهای عملی و باید درباره آن جدی فکر شود.»
تفاوت وحدت و اتحاد
دکتر رهدار در بخش دیگری گفت: «وحدت، حقیقتی آرمانی و ذاتی است؛ یعنی یکی بودن در ماهیت. در فلسفه، وقتی از امت واحده صحبت می‌کنیم، سخن از یک واقعیت وجودی است. در مقابل، اتحاد بیشتر جنبه قراردادی و عملی دارد.» وی ادامه داد: «اتحاد می‌تواند پایدار یا موقت باشد، اما به هر حال توافقی اجتماعی است. وحدت، امر هستی‌شناسانه و ارزش‌محور است که به سادگی به دست نمی‌آید. برای رسیدن به وحدت، باید آن را از مسیر اتحاد تمرین و تجربه کرد.»
وی گفت: «اگر یک امت، تجربه و تمرین اتحاد نداشته باشد، به وحدت نخواهد رسید. اتحاد، معمولاً در قالب قوانین و نهادها بروز می‌کند و بیشتر در منظر عموم است. اما وقتی این اتحاد ظاهری به خلق و خوی درونی بدل شود، وحدت شکل می‌گیرد. این مرحله، عمق وجودی دارد و دیگر نمایش بیرونی نیست.»
شدت وجودی و تأثیر آن بر وحدت
وی افزود: «در فلسفه صدرایی، شدت وجودی هر موجود با میزان وحدت او متناسب است. انبیا می‌توانند سال‌ها در کنار هم زندگی کنند بی‌آن‌که اختلافی رخ دهد، چون وحدت وجودی‌شان بالاست. اما دو پادشاه، حتی در یک اقلیم، نمی‌گنجند چون بهره وجودی‌شان متفاوت است. به میزانی که انسان به وجود کامل الهی نزدیک شود، وحدت او نیز بیشتر می‌شود.»
حجت الاسلام دکتر رهدار ادامه داد: «جهانی که امروز در آن زندگی می‌کنیم، غرق در نزاع‌ها و اختلافات است. در چنین فضایی، شاید شعار اتحاد، واقع‌بینانه‌تر از شعار وحدت باشد. اتحاد، ابزار و تمرینی است که می‌تواند در بستر واقعیات موجود، ما را به سمت وحدت نزدیک کند.»
اتحاد مقدس در برابر تهدید مشترک
دکتر احمد رهدار گفت: «وقتی از اتحاد مقدس حرف می‌زنیم، در واقع داریم از نوعی همگرایی صحبت می‌کنیم که فراتر از توافق‌های معمول سیاسی یا همزیستی‌های اقتصادی است. در این مدل، هویت‌ها، ارزش‌ها و باورهای عمیق وارد میدان می‌شوند و پیوندی ایجاد می‌کنند که حتی دشمنی‌های دیرینه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.»
وی افزود: «در برهه‌های بحرانی، ملت‌ها و جریان‌ها می‌توانند به خاطر یک تهدید مشترک – حتی اگر تمام اختلافات تاریخی خود را حل نکرده باشند – به چنین اتحادی تن دهند.»
نمونه‌های اتحاد مقدس در تاریخ ایران
دکتر رهدار ادامه داد: «در تاریخ معاصر ایران، ما نمونه‌های بارزی از اتحاد مقدس داریم. اگر به دوران دفاع مقدس نگاه کنیم، می‌بینیم که گروه‌های مختلف اجتماعی، فکری و گاهی حتی مذهبی، با وجود اختلافات، در برابر تجاوز دشمن خارجی کنار هم ایستادند. بخش‌هایی از جامعه که پیش‌تر حتی کوچک‌ترین اشتراک فکری نداشتند، در میدان جنگ، در سنگر واحدی جنگیدند.»
وی گفت: «این همان ماهیت اتحاد مقدس است؛ جایی که حقیقتاً خطر موجودیت کشور در میان است و همه‌چیز تحت‌الشعاع دفاع از آن قرار می‌گیرد.»
مرزبندی با اتحادهای صرفاً سیاسی
حجت الاسلام دکتر رهدار افزود: «در اتحادهای صرفاً سیاسی، معمولا توافقات روی کاغذ و در سطح نخبگان باقی می‌ماند. اما اتحاد مقدس حتی به لایه‌های پایین‌تر جامعه رسوخ می‌کند. در چنین حالتی یک پیرزن روستایی و یک نخبه دانشگاهی، با وجود تفاوت‌های طبقاتی و فرهنگی، در یک صف قرار می‌گیرند. این همان چیزی بود که در روزهای نخست جنگ تحمیلی و بعد در مقاطعی مانند فتنه‌ها یا ترورهای دهه شصت شاهدش بودیم.»
نقش دشمن مشترک در شکل‌گیری اتحاد
وی ادامه داد: «نکته مهم اینجاست که اتحاد مقدس به حضور دشمن مشترک بسیار حساس است. یعنی هر قدر تهدید ملموس‌تر و حیاتی‌تر باشد، انسجام و عمق اتحاد هم بیشتر می‌شود. با کاهش تهدید، این انسجام سست می‌شود مگر اینکه توانسته باشیم آن را در ساختارها و فرهنگ تثبیت کنیم.»
وی گفت: «نمونه نزدیک‌تر به زمان ما، جنگ ۱۲ روزه با رژیم صهیونیستی است. در این مقطع، شاهد بودیم که حتی برخی کشورها و جریان‌هایی که در شرایط عادی مواضع منفی یا سرد نسبت به ایران داشتند، به خاطر ابعاد این نبرد، موضعی حمایتی یا حداقل غیرخصمانه گرفتند. البته استثناهایی هم بود، مانند اردن که عملاً در کنار اسرائیل قرار گرفت و مراکش که بی‌طرفی پیشه کرد.»
اتحاد بر پایه منافع
وی افزود: «این واقعیت را هم باید در نظر گرفت که بخش عمده‌ای از اتحادهای امروز جهان، ولو با عنوان‌های ارزشی و فرهنگی، بر پایه منافع شکل می‌گیرد. اتحادیه‌های منطقه‌ای یا فرامنطقه‌ای مانند اتحادیه اروپا، اتحادیه کشورهای خلیج یا پیمان‌های آفریقایی، اغلب متکی بر منافع اقتصادی و امنیتی‌اند. این یک واقعیت سیاسی است که نمی‌توان از آن غافل شد.»
حجت الاسلام دکتر رهدار ادامه داد: «ما اگر به اتحاد ملی توجه نکنیم، نمی‌توانیم در سطح امت اسلامی هم موفق عمل کنیم. تجربه نشان داده که کشورهایی که در داخل دچار تشتت هستند، در عرصه بین‌المللی هم نمی‌توانند نقش ایفا کنند. اتحاد داخلی، پایه‌ای است که بر مبنای آن می‌توان وحدت امت اسلامی را دنبال کرد.»
دکتر رهدار گفت: «یکی از مشکلات تاریخی ما این بوده که اتحاد ملی اغلب در زمان بحران شکل گرفته و در دوران صلح و رفاه، به تدریج فرسوده شده است. اگر بپذیریم که اتحاد، فقط واکنشی به خطر نیست بلکه یک سرمایه استراتژیک است، آنگاه باید برای حفظ و بازتولید آن حتی در دوران آرامش هم برنامه داشت.»
نهادی‌کردن اتحاد مقدس
وی افزود: «اتحاد مقدس اگر نهادی نشود، عمرش کوتاه خواهد بود. باید با سیاست‌گذاری، آموزش، رسانه و حتی اقتصاد، زیرساختی ایجاد کرد که افراد جامعه احساس کنند سرنوشت‌شان به هم گره خورده است. چنین احساسی در میدان‌های جنگ شکل می‌گیرد ولی باید آن را به زمان صلح هم منتقل کرد.»
دکتر رهدار ادامه داد: «از منظر فکری، باید روایت واحدی از تهدیدات و اهداف مشترک ارائه داد. هر قدر روایت دشمن مشترک متکثر و متناقض باشد، انسجام سخت‌تر می‌شود. از منظر فرهنگی، باید بر عناصر هویتی مشترک، بدون حذف مابه‌الامتیازهای مشروع، سرمایه‌گذاری کرد تا اتحاد مقدس ریشه بدواند.»
تجربه شخصی از همدلی عمیق
وی گفت: «چند سال پیش در دیدار با یکی از فرماندهان سپاه در منطقه کورین، او وقتی از مشکلات مردم محروم آن منطقه یاد کرد، اشک ریخت. این برای من نشانه‌ای از وحدت قلبی و حقیقی بود. فرق است بین آن‌که در یک جلسه رسمی بگوییم ما برادریم و آن‌که در خلوت، برای درد برادر دینی‌ات گریه کنی.»
مقدمه‌ای برای گذار به وحدت واقعی
وی افزود: «اتحاد مقدس، اگر درست مدیریت شود، می‌تواند پلی باشد برای رسیدن به وحدت واقعی. همان‌طور که اتحاد به‌عنوان تمرین، ما را به آن سطح هستی‌شناسانه وحدت نزدیک می‌کند، اتحاد مقدس هم می‌تواند به مرور زمان شکاف‌ها را ترمیم کند.»
دکتر احمد رهدار گفت: «ایران در طول تاریخ معاصر و حتی پیش از آن، بارها مجبور شده است در برابر خطرهای بزرگ خارجی، لایه‌های مختلف جامعه خودش را متحد کند. از ماجرای تحریم تنباکو و نهضت مشروطه گرفته تا ملی‌شدن صنعت نفت و دفاع مقدس، الگوی اتحاد مقدس را دیده‌ایم. این رخدادها نشان می‌دهد که جامعه ایرانی ظرفیت آن را دارد که از دل تفرقه‌ها، برای یک هدف بزرگ، به انسجام برسد.»
وی افزود: «البته این ظرفیت، به‌خودی‌خود دائمی نیست و نیازمند بازتولید و مراقبت است.»
مرز باریک میان اتحاد مقدس و ائتلاف‌های مصلحتی
وی ادامه داد: «گاه اتحاد مقدس با ائتلاف‌های مصلحتی اشتباه گرفته می‌شود. در ائتلاف‌های مصلحتی، دو یا چند جریان ممکن است صرفاً برای گذر از یک بحران اقتصادی یا یک معضل سیاسی کنار هم بایستند. در این نوع ائتلاف، اگر منافع از بین برود، همکاری هم خاتمه می‌یابد. اما در اتحاد مقدس، پیوندی هویتی و ارزشی برقرار می‌شود که حتی وقتی بحران تمام شد، اثرش بر روابط نیروها باقی می‌ماند.»
چالش انتقال اتحاد از میدان بحران به زندگی روزمره
دکتر رهدار گفت: «یکی از ضعف‌های ما این بوده که اتحاد مقدس را محدود به میدان بحران دیده‌ایم. باید به نحوی عمل کنیم که این اتحاد در سیاست، اقتصاد، فرهنگ و حتی سبک زندگی ملموس باشد. وقتی مردم احساس کنند که دستاوردهای اتحاد به زندگی روزمره‌شان هم سرایت کرده، خودشان برای حفظ آن می‌کوشند.»
وی افزود: «اتحاد مقدس در کوتاه‌مدت می‌تواند مانع فروپاشی در برابر فشار دشمن شود. اما ارزش بلندمدت آن در ایجاد فرهنگ همزیستی، احترام متقابل و اعتماد میان گروه‌هاست. این فرهنگ می‌تواند بعداً حتی در موضوعاتی که قبلاً محل اختلاف بوده، اثر مثبت بگذارد.»
وی ادامه داد: «هرچند اتحاد مقدس یک واقعیت اجتماعی و تاریخی است، اما تا زمانی که در ادبیات علمی و نظری، تبیین جامع و منسجمی از آن ارائه نشود، امکان آموزش و بازتولیدش محدود خواهد ماند. باید این مفهوم در علوم سیاسی، جامعه‌شناسی و حتی فلسفه اجتماعی ما به‌صورت نظام‌مند بررسی گردد.»
پرهیز از تعارف در بیان واقعیت
دکتر رهدار گفت: «در بررسی اتحاد مقدس نباید دچار تعارف شویم. باید صادقانه بگوییم که چه موقع اتحاد شکل گرفته، چه عواملی موجب تضعیف آن شده و چطور می‌توان از تجربه‌های شکست‌خورده درس گرفت. این صداقت علمی، ضمانت می‌کند که اتحاد بعدی روی زمین محکم‌تری بنا شود.»
وی افزود: «اتحاد مقدس در فقدان شناخت دقیق دشمن، سرانجامی نخواهد داشت. اگر تهدید به‌اندازه کافی شفاف نباشد یا روایت‌های گوناگون از آن وجود داشته باشد، نیروهای اجتماعی انگیزه کافی برای همگرایی پیدا نمی‌کنند. باید تهدید را با اسناد و شواهد روشن به جامعه معرفی کرد.»
جلوگیری از مصادره اتحاد
وی ادامه داد: «گاهی اتحاد مقدس پس از شکل‌گیری، توسط یک جریان خاص مصادره می‌شود و به ابزار رقابت سیاسی بدل می‌گردد. این اتفاق نه‌تنها سرمایه اجتماعی اتحاد را از بین می‌برد، بلکه باعث بی‌اعتمادی عمومی نسبت به آن می‌شود. برای جلوگیری از این خطر، باید مدیریت اتحاد به‌شکل فراگیر و غیرانحصاری انجام شود.»
وی گفت: «اتحاد مقدس اگر با پشتوانه ارزش‌های دینی همراه باشد، دوام بیشتری خواهد داشت. نمونه بارز آن، دفاع مقدس بود که علاوه بر حس ملی، با مفاهیم دینی مانند جهاد، شهادت و ایثار گره خورده بود. این هم‌پوشانی، عمق و معنای بیشتری به اتحاد بخشید.»
اتحاد مقدس به‌عنوان سرمایه راهبردی
وی افزود: «در عصر رقابت‌های پیچیده منطقه‌ای و جهانی، اتحاد مقدس می‌تواند به‌عنوان یک سرمایه راهبردی عمل کند. این سرمایه، هم توان بازدارندگی دارد و هم ظرفیت ایجاد فرصت‌های جدید. کشوری که اتحاد مقدس را در ساختار داخلی خود مستقر کرده باشد، در برابر عملیات روانی و فشارهای بیرونی مقاوم‌تر خواهد بود.»
دکتر رهدار ادامه داد: «نخبگان باید بیش از هر کس دیگر برای تقویت اتحاد مقدس تلاش کنند. آنان با نقش‌آفرینی در عرصه روایت‌سازی، می‌توانند تاریخچه، اهمیت و دستاوردهای اتحاد را به نسل‌های جدید منتقل کنند. نباید تصور کرد که نسل جوان به‌طور خودکار این ارزش‌ها را می‌شناسد؛ باید با زبان و ابزار مناسب به او آموزش داد.»
پیشنهادهای عملی برای حفظ و تقویت اتحاد مقدس
دکتر احمد رهدار گفت: «حفظ اتحاد مقدس به شعار و احساسات مقطعی محدود نمی‌شود، بلکه نیازمند اقدام‌ها و زیرساخت‌های پایدار است.» وی افزود: «من چند راهبرد عملی را بر اساس تجربه تاریخی ایران و بررسی شرایط امروز پیشنهاد می‌کنم:
۱. ایجاد نهادهای دائمی پشتیبان اتحاد: این نهادها باید مأموریت مشخص در زمینه آموزش عمومی، تولید محتوا و پاسخ‌گویی سریع به بحران‌ها داشته باشند.
۲. نهادینه‌کردن آموزش اتحاد در مدارس و دانشگاه‌ها: جوانان باید از ابتدای مسیر آموزشی با ارزش همبستگی، احترام به تفاوت‌ها و مفهوم دشمن‌شناسی آشنا شوند.
۳. به‌کارگیری هنر و رسانه: باید فیلم، سریال، مستند و حتی بازی‌های رایانه‌ای تولید کرد که روحیه اتحاد مقدس را روایت کنند. رسانه‌ها می‌توانند اتحاد را از گفتمان نخبگان به فرهنگ عمومی منتقل کنند.
۴. برنامه‌ریزی برای دوران صلح: نباید اتحاد فقط در برابر خطر خارجی فعال شود. برنامه‌هایی لازم است که در وضعیت عادی هم حس «ما بودن» را در جامعه زنده نگه دارد.
۵. توزیع عادلانه منابع و فرصت‌ها: اگر مناطق یا گروه‌های اجتماعی احساس تبعیض کنند، اتحاد شکننده خواهد شد. عدالت اقتصادی و اجتماعی پایه‌ای برای اتحاد پایدار است.
۶. ایجاد شوراهای مشورتی میان گروه‌های مختلف: این شوراها در سطح ملی، استانی و محلی می‌توانند کانال گفت‌وگو را باز نگه دارند و از تبدیل اختلافات به بحران جلوگیری کنند.»
اتحاد مقدس در میدان جنگ نرم
وی ادامه داد: «یکی از چالش‌های بزرگ امروز، تهدیدهای نرم است؛ یعنی دشمن با جنگ روانی، رسانه‌ای و فرهنگی می‌کوشد حس مشترکات و همبستگی را تضعیف کند. اصلاً لازم نیست گلوله شلیک شود؛ کافی است هویت مشترکمان را مشکوک، یا تاریخ مشترکمان را تحریف کنند. اگر این جبهه را جدی نگیریم، دشمن بدون شلیک یک گلوله، دیوار اتحاد را خراب می‌کند.»
وی گفت: «دشمن امروز برای تضعیف اتحاد مقدس، سه دسته ابزار دارد:
- تحریف تاریخ: روایت‌سازی دروغین از گذشته، برای ایجاد تردید نسبت به شخصیت‌ها و وقایع انسجام‌آفرین.
- قطبی‌سازی رسانه‌ای: استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای برجسته کردن شکاف‌های قومیتی، مذهبی و طبقاتی.
- ایجاد رقابت‌های منفی میان نخبگان: وقتی نخبگان فرهنگی و سیاسی به‌جای هم‌افزایی، درگیر رقابتی فرسایشی می‌شوند، پیام اتحاد تضعیف می‌شود.»
وی افزود: «برای مقابله با این روند، باید هم روایت تاریخی دقیق و منصفانه داشته باشیم، هم توان رسانه‌ای‌مان را افزایش دهیم و هم رقابت نخبگان را در چهارچوب قواعد همکاری، مدیریت کنیم.»
مقایسه با تجربیات دیگر کشورها
استاد رهدار ادامه داد: «اگر به جهان نگاه کنیم، می‌بینیم که کشورهای موفق در حفظ اتحاد مقدس، امتیازاتی مشترک دارند.
-
نمونه انگلستان در جنگ جهانی دوم: چرچیل توانست همه احزاب را زیر یک پرچم بیاورد و با سخنرانی‌ها و رسانه‌ها، احساس خطر مشترک را به مردم القا کند. این اتحاد تا سال‌ها بعد هم اثر گذاشت.
-
نمونه ویتنام پس از جنگ با آمریکا: رهبران ویتنام دریافتند که اگر بعد از پیروزی نظامی، انسجام داخلی را حفظ نکنند، کشور دچار فروپاشی اقتصادی و سیاسی می‌شود. آنان با اصلاحات ارضی، بازسازی زیرساخت و آموزش ملی، اتحاد را به عصر صلح منتقل کردند.
-
نمونه آلمان پس از وحدت: پس از فروپاشی دیوار برلین، انتقال اتحاد از صحنه سیاسی به سطح زندگی روزمره، با سرمایه‌گذاری عظیم اقتصادی و فرهنگی ممکن شد. آلمان آگاه بود که اگر اختلاف شرق و غرب کشور را رها کند، اساس وحدت از بین می‌رود.»
وی افزود: «این تجربیات نشان می‌دهد که اگر بخواهیم اتحاد مقدس را حفظ کنیم، باید فرآیند انتقال آن به دوره‌های بدون بحران را خیلی جدی بگیریم.»
ضرورت پیوند میان گذشته و آینده
استاد رهدار گفت: «اتحاد مقدس فقط وقتی معنا دارد که هم به حافظه تاریخی و هم به چشم‌انداز آینده گره خورده باشد. گذشته، دلیل اعتماد می‌دهد و آینده، انگیزه خلق می‌کند. اگر جامعه نداند چرا در گذشته متحد بوده و امروز چه هدف مشترکی دارد، اتحادش به سرعت رنگ می‌بازد.»
وی ادامه داد: «جوان امروز ممکن است صحنه دفاع مقدس یا انقلاب را ندیده باشد، اما قرار است بار همان اتحاد را در میدان‌های تازه‌ای مثل جنگ نرم، فشار اقتصادی یا رقابت‌های منطقه‌ای به دوش بکشد. باید راه‌های مشارکت او را پیدا کنیم و به او نشان دهیم که اتحاد مقدس یک مفهوم زنده است، نه یک خاطره تاریخی.»
پرهیز از نگاه امنیتی صرف
وی گفت: «البته اتحاد مقدس اگر صرفاً با نگاه امنیتی و به‌عنوان ابزاری برای کنترل جامعه دیده شود، عمر کوتاهی خواهد داشت. باید آن را به خواست و نیاز طبیعی مردم تبدیل کرد، نه به تکلیفی که از بالا دیکته می‌شود. اینجاست که سرمایه‌گذاری فرهنگی و اجتماعی بر سرمایه‌گذاری امنیتی مقدم می‌شود.»
دکتر احمد رهدار گفت: «ما از ابتدا تعریف اتحاد ملی را با نمونه‌های جهانی آغاز کردیم، بعد تفاوتش را با وفاق اجتماعی نشان دادیم و سپس دو نوع رویکرد اتحاد تاکتیکی و اتحاد استراتژیک را توضیح دادیم. در ادامه، به پروژه‌های وحدت در جهان اسلام و چالش‌هایش پرداختیم، اهمیت نظریه تقریب مذاهب را با همه قوت و ضعف‌ها بررسی کردیم و سپس مفهوم اتحاد مقدس را وارد بحث کردیم. آخرین بخش سخنرانی هم درباره چگونگی حفظ و انتقال این اتحاد به دوره‌های بدون بحران بود.»
نتایج تاریخی برآمده از تجربه ایران
استاد رهدار افزود: «تاریخ معاصر ایران نشان داده که اتحاد مقدس، اصلی‌ترین سد دفاعی در برابر هر تهدیدی بوده است. در مشروطه، ملی‌شدن نفت و دفاع مقدس، آنچه سرنوشت کشور را عوض کرد، تجهیزات یا ثروت نبود، بلکه بسیج عمومی با پیوندی ارزشی و هویتی بود. هرگاه این پیوند دچار تضعیف شد، فشار دشمن اثرگذارتر بود.»
وی ادامه داد: «اتحاد مقدس را نباید به فضای انتخاباتی یا رقابت‌های جناحی آلوده کرد. این اتحاد، سرمایه‌ای ملی است که باید بالای سر همه جریان‌ها بایستد. اینکه دولت‌ها بیایند و بروند، نباید باعث شود پایه‌های اتحاد که بر ارزش‌های مشترک ملی و دینی استوار است، سست شود.»
چشم‌انداز آینده اتحاد مقدس در ایران
وی گفت: «ما در آیندۀ نزدیک با تهدیدهایی روبه‌رو خواهیم بود که شکل کلاسیک ندارند؛ دشمن ممکن است در جنگ اقتصادی، عملیات رسانه‌ای یا حتی با ایجاد موج‌های فرهنگی، همبستگی ما را هدف قرار دهد. در چنین شرایطی، اتحاد مقدس باید نه‌تنها در واکنش به خطر، بلکه به عنوان بخشی از سبک زندگی و فرهنگ عمومی نهادینه شود.»
وی افزود: «یک بعد مهم دیگر، پیوند اتحاد مقدس داخلی با پروژه وحدت در سطح جهان اسلام است. اگر این دو سطح بتوانند هم‌افزا شوند، هم امنیت ملی ما تقویت می‌شود و هم قدرت نرم ایران در جهان اسلام بالا می‌رود. لازمه این پیوند، پرهیز از نگاه‌های یک‌جانبه و انحصارطلب در روابط منطقه‌ای است.»
ضرورت بازتعریف دشمن مشترک
استاد رهدار ادامه داد: «اتحاد مقدس همیشه حول تهدید مشترک شکل گرفته است. اما تعریف دشمن در جهان پیچیده امروز، کار ساده‌ای نیست. دشمن دیگر یک چهره واحد و یک پرچم خاص ندارد؛ ممکن است در قالب یک روایت غلط، یک تحریم خاص یا حتی یک اپلیکیشن پرکاربرد ظاهر شود. ما باید این مفهوم را روزآمد کنیم تا جامعه بتواند به‌درستی حول آن متحد شود.»
وی گفت: «بخش زیادی از سرمایه اتحاد مقدس در حوزه فرهنگ و هنر نهفته است. موسیقی حماسی، ادبیات مقاومت، سینمای ملی و حتی طنز اجتماعی می‌توانند این حس مشترک را تقویت کنند. اگر از این ابزارها به‌موقع استفاده نشود، میدان خالی خواهد شد و دشمن روایت خودش را غالب می‌کند.»
وی افزود: «اتحاد مقدس به معنای حذف اختلاف‌نظر نیست. مهم این است که این اختلافات در چارچوب منافع ملی و احترام متقابل مدیریت شوند. در واقع، اتحاد یعنی توانایی ایستادن در کنار کسی که در برخی مسائل با تو مخالف است، اما در برابر دشمن مشترک با تو هم‌سنگر می‌شود.»
اتحاد مقدس به مثابه فرصت تهاجمی
وی ادامه داد: «تا امروز بیشتر از اتحاد مقدس در دفاع استفاده کرده‌ایم، اما می‌توان آن را به ابزاری برای کنش فعال هم تبدیل کرد. در حوزه علم و فناوری، دیپلماسی فرهنگی یا حتی اقتصاد منطقه‌ای، همگرایی ملی می‌تواند موتور حرکت پروژه‌های بزرگ باشد.»
استاد رهدار گفت: «خطر اصلی، فرسایش تدریجی اتحاد در سکوت است. وقتی دشمنی آشکار وجود دارد، همه می‌دانند باید متحد شوند. اما در فضای عادی، بی‌توجهی به عدالت، بی‌اعتمادی به ساختارها و بی‌تفاوتی نسبت به نسل جوان، مثل خوره اتحاد را از درون می‌خورد.»
وی افزود: «مسئولیت نخبگان فرهنگی، هنری، علمی و سیاسی این است که اتحاد مقدس را از سطح خاطره به سطح نیاز زنده ارتقا دهند. این کار با گفتارِ صرف ممکن نیست؛ باید در عمل نشان داد که اتحاد، سود ملموس برای همه دارد، نه فقط برای گروهی خاص.»
دیدگاهتان را بنویسید