دکتر محمدجواد فرج‌نژاد: احیای حافظه تاریخی در فهم چالش‌های امروز ضروری است
دکتر محمدجواد فرج‌نژاد در چهارمین روز اردوی تخصصی «دشمن‌شناسی نبرد مقدس» با تبیین مفهوم «هویت تاریخی» شناخت دقیق گذشته را کلید تحلیل واقع‌بینانه مسائل پیچیده فرهنگی، سیاسی و اجتماعی امروز ایران دانست.
او تأکید کرد که بدون درک جایگاه تاریخی یک ملت، هرگونه تحلیل درباره پدیده‌هایی چون حجاب، مذاکره با آمریکا، فساد و حس خودباوری ملی، سطحی و ناقص خواهد بود.
اهمیت انگاره ذهنی و هویت ملی
دکتر محمدجواد فرج‌نژاد در ابتدای سخنان خود گفت: «رفتارهای ما انسان‌ها حاصل دو بخش اصلی وجود ماست: یکی اندیشه و معرفت و دیگری عواطف و احساسات. ترکیب این دو، به رفتار منجر می‌شود.»
وی با اشاره به تأثیر عواملی چون خانواده، آموزش و رسانه بر شکل‌گیری این دو بخش، توضیح داد: گاهی میان دانش و تمایل تضاد به وجود می‌آید و رفتار انسان همیشه تابع مستقیم دانش او نیست.
این پژوهشگر بیان کرد که مجموعه باورها، احساسات و رفتارها، «هویت» یا «انگاره ذهنی» فرد را می‌سازد. او تشریح کرد: «هویت در واقع همان تلقی ذهنی است که هر فرد از خودش دارد. این تصویر ذهنی مشخص می‌کند که چه رفتارهایی را در شأن خود می‌بینید یا نمی‌بینید.»
دکتر فرج‌نژاد با ذکر مثال‌هایی از تفاوت رفتار یک کارگر ساده با یک مدیر در فضای عمومی، تأثیر این انگارۀ ذهنی بر شئون اجتماعی را روشن ساخت.
وی افزود: «این انگارۀ ذهنی می‌تواند نسبت به خود، شغل، قومیت یا حتی کشور شکل بگیرد.»
او به تشبیه نقشه ایران به گربه‌ای نشسته به جای شیر قدرتمند اشاره کرد و گفت که چگونه چنین انگاره‌هایی می‌توانند ناخودآگاه حس مظلومیت را در هویت ملی القا کنند.
هویت تاریخی قطب‌نمای حرکت در مسیر آینده
دکتر فرج‌نژاد کلیدی‌ترین بخش بحث خود را «هویت تاریخی» معرفی کرد و اذعان کرد: «هویت تاریخی به این معناست که بدانیم در گذشته کجا بوده‌ایم، اکنون کجا هستیم و به کدام سو حرکت خواهیم کرد.»
او برای تبیین این مفهوم، سیر تحول فناوری ارتباطات در ایران را از تلفن‌های همگانی سکه‌ای و بلوتوث تا اینترنت پرسرعت امروزی مثال زد.
وی ادامه داد: «این سیر تحول شگفت‌انگیز نشان می‌دهد جامعه ما چه مسیر پرشتابی را طی کرده است. هرکس بخواهد پدیده‌های اجتماعی مانند ازدواج و طلاق را عمیقاً تحلیل کند، باید ابتدا درک درستی از ماهیت و تاریخچه رسانه‌ها داشته باشد، زیرا تحلیل این مسائل بدون در نظر گرفتن متغیر قدرتمندی به نام رسانه، ناقص و ناکارآمد خواهد بود.»
حجاب و برجام، تحلیل دو پدیده پیچیده با عینک تاریخ
این استاد دانشگاه برای نمایش اهمیت هویت تاریخی به تحلیل دو مسئله مهم کشور پرداخت. او ابتدا مسئله حجاب را مطرح کرد و گفت: «چگونه جامعه‌ای که در دوره رضاخان برای مقابله با کشف حجاب اجباری در مسجد گوهرشاد شهید می‌دهد، در کمتر از نیم قرن بعد، در اسفند ۵۷ شاهد تظاهرات علیه حجاب اجباری است؟»
دکتر فرج‌نژاد توضیح داد که پاسخ به این پرسش‌ها تنها با درک عمیق هویت تاریخی و تحولات فکری جامعه ممکن است.
وی بیان کرد: مسئله حجاب در ایران هرگز صرفاً یک مسئله فرهنگی نبوده، بلکه همواره ابعاد پیچیده سیاسی و امنیتی داشته است؛ از اقدام سیاسی رضاخان برای نمایش قدرت به بیگانگان گرفته تا وقایع سال ۱۴۰۱.
وی افزود: «در حوزه سیاست خارجی نیز همین منطق حاکم است. موضوع مذاکره با آمریکا ریشه در یک تاریخ طولانی از تعامل ایران با قدرت‌های خارجی دارد.»
دکتر فرج‌نژاد به تجربه دکتر مصدق اشاره کرد که برای رهایی از سلطه انگلیس به آمریکا به عنوان یک «ناجی» روی آورد و ادامه داد: اما او در نهایت با کودتای ۲۸ مرداد که توسط همان آمریکا طراحی شد، سرنگون شد.
او تشریح کرد: «این الگوی تاریخی به طرز شگفت‌آوری در ماجرای خروج آمریکا از برجام نیز تکرار شد. وقتی هویت تاریخی نادیده گرفته شود، تحلیل‌ها سطحی می‌شوند و دشمنی ایران و آمریکا تنها به ماجرای تسخیر سفارت تقلیل می‌یابد.»
پارادوکس خودباوری و خودتحقیری در حافظه تاریخی ایران
دکتر فرج‌نژاد یکی دیگر از نتایج ضعف حافظه تاریخی را «پارادوکس خودباوری و خودتحقیری» در جامعه امروز ایران دانست.
او اذعان کرد: بخشی از حس خودتحقیری و تصور عقب‌ماندگی از غرب، به شکست‌های تلخ ایران در جنگ با روسیه در ۱۵۰پسال پیش بازمی‌گردد.
وی ادامه داد: «این شکست نظامی یک حس تحقیر عمیق را در حافظه تاریخی ما به جا گذاشت. به همین دلیل است که جامعۀ ایرانی امروز، با وجود رسیدن به پیشرفت‌های چشمگیر در صنایع نظامی مانند فناوری پهپادی که تنها دو یا سه کشور در جهان به آن دسترسی دارند، همچنان با این حس خودتحقیری دست و پنجه نرم می‌کند.»
این پژوهشگر همچنین به مسئله فساد پرداخت و با استناد به خاطرات اسدالله علم، حجم بالای اختلاس در دوره پهلوی دوم و نادیده گرفتن سیستماتیک آن توسط حکومت را یادآور شد.
او توضیح داد: «برای مثال، امروز همه ما از وجود اختلاس در کشور ناراحت هستیم و در تحلیل‌های عمومی، فساد به عنوان عامل اصلی مشکلات کشور معرفی می‌شود. اما بیایید به تاریخ نگاه کنیم. اسدالله علم در خاطرات خود نقل می‌کند که به محمدرضا شاه پهلوی گفته است که حجم اختلاس در کشور به قدری زیاد است که برای رسیدگی به پرونده‌ها به استخدام ۱۰ هزار کارمند جدید نیاز است.!»
او افزود: «پاسخ شاه این بود که ما نمی‌توانیم این تعداد کارمند استخدام کنیم. در نهایت در همان جلسه تصمیم می‌گیرند که پرونده‌های اختلاس زیر ۱۰۰ میلیون تومان در آن زمان! را به کل نادیده بگیرند. علم می‌نویسد که پس از بررسی، مشخص شد بیش از ۳۵۰۰ پرونده اختلاس بالای ۱۰۰ میلیون تومان در کشور وجود دارد.»
پنج نقطه عطف برای فهم ایران معاصر
دکتر محمدجواد فرج‌نژاد در پایان سخنان خود گفت: «برای فهم انقلاب اسلامی و ایران امروز، باید آن را در بستر تحولات تاریخی دید و حداقل با پنج نقطه عطف در تاریخ دویست ساله اخیر آشنا بود.»
وی این پنج نقطه را به ترتیب برشمرد: جنگ‌های ایران و روس، نهضت مشروطه و تحریم تنباکو، روی کار آمدن پهلوی، ملی شدن صنعت نفت و در نهایت انقلاب اسلامی.
او تأکید کرد که در تمام این تحولات، بازیگران اصلی یعنی استعمار، مردم، روحانیت، روشنفکران و دربار، بسته به شرایط، نقش‌های متفاوتی ایفا کرده‌اند.
دکتر فرج‌نژاد در پایان، کتاب «تاریخ تحولات سیاسی ایران» نوشته دکتر موسی نجفی و دکتر موسی حقانی را به عنوان منبعی ارزشمند برای درک عمیق‌تر این دوره تاریخی معرفی کرد و خاطرنشان ساخت: «با شناخت این گذشته می‌توانیم بفهمیم در بزنگاه‌های تاریخی کجا ایستادیم، کجا اعتماد کردیم و چه نتایجی گرفتیم. این درک عمیق، کلید فهم امروز و ساختن آینده است.»
دیدگاهتان را بنویسید