نقد انیمیشن موآنا (Moana) 2016

انیمیشن موآنا به تهیه‌‌کنندگی «اوسنات شورر اسرائیلی» با بودجۀ حدود ۱۷۵ میلیون دلاری، توانست به فروش ۶۸۲ میلیون دلاری دست یابد.

این انیمیشن، مربوط به اقوام پُلی نِزی است؛ پُلی‌نِزی نام گروهی از ۱۰۰۰ جزیره در اقیانوس آرام است. این جزایر بخشی از قارۀ اقیانوسیه به‌شمار می‌آیند. جزایر پلی‌نزی در مثلث پلی‌نزی قرار گرفته‌اند که یک گوشه آن هاوایی، گوشه دیگر نیوزلند و دیگری جزیرهٔ ایستر است. مهم‌ترین دسته‌جزایر پلی‌نزی فیجی، ساموآ، تونگا و پلی‌نزی فرانسه نام دارند. بزرگترین کشور پلی‌نزی نیوزلند است.

بستر فکری و دینی انیمیشن موآنا نیز بر اساس اساطیر پلی‌نزی، هاوایی و بافت فرهنگی همین منطقه شکل گرفته است. از نمایش لالوتای، جهان زیرین تا رقص‌های آیینی هاکا، کاملا منطبق بر فرهنگ پلی‌نزی است.

در ادامه به نقد و بررسی این انیمیشن پر طرفدار، خواهیم پرداخت.

۱.خلقت تفیتی و اساطیر پولی‌نزی

در ابتدای انیمیشن، گفته می‌شود که در ابتدا فقط اقیانوس بود و هیچ چیز نبود. سپس تفیتی، خدای سرسبزی، جزایر را ایجاد کرد.
مائویی نیز در کنار باقی خدایان، به دنبال قلب تفیتی بود. در پایان نیز با گرفتن قلب تفیتی، او را تبدیل به موجودی آتشفشانی و شیطانی کرد.

جریان خلقت جهان در این انیمیشن، کاملا اسطوره‌ای است. یعنی خدایان با نگاهی اسطوره‌ای، خالق جهان بوده و چیزی به نام خدای واحد غیر جسمانی، وجود ندارد.
جالب توجه است که در اساطیر پلی‌نزی آمده است که جزیره‌ها به وسیلۀ قلاب ماهی‌گیری جادویی از آب بیرون کشیده شدند. در پایان فیلم می‌بینیم که قلاب جدیدی به مائویی، از طرف تفیتی داده می‌شود. گویا این قدرت از تفیتی آمده است و مائویی خود بدون قلاب، قدرتی ندارد. پِلِه، خدای آتشفشان و گدازه در دین پلی‌نزی‌ها، با تفیتی تطابق دارد. وی خالق جزیره‌ها است.

همچنین هر چیزی که از جزیرۀ پله برداشته شود، باعث خشم و نفرین پله خواهد شد. تا جایی که حتی امروزه نیز اگر کسی از جزایر هاوایی، چیزی به یادگاری بردارد، باعث ناراحتی اهالی آنجا خواهد شد. این اتفاق در ابتدای انیمیشن موآنا می‌افتد و مائویی با سرقت قلب تفیتی، باعث خشم وی و تبدیل شدن این الهه به خدای گدازه می‌شود.

شکل جزیره‌ای که تفیتی در آن خوابیده است، شبیه یک بانوی آرمیده است. این جزیره در واقعیت در اقیانوس آرام بوده و کوسرائی نام دارد. همچنین در ادیان پلی‌نزی، ارواح در زندگی مردم نقش پر رنگی دارند. حتی گاهی بر آن‌ها ظاهر می‌شدند و با زندگان ارتباط مستقیم می‌گرفتند. در موآنا نیز می‌بینیم ارواح گذشتگان بر موآنا ظاهر شده و روح مادربزرگ نیز حامی موآناست.

تتوها در این فرهنگ، نماد‌های مهمی بودند. مثلا نماد اسپیرال یا گردباد، بیان‌گر قدسی بودن شخص و اتصال وی به آسمان است. یا بعضی نمادها بیانگر این بودند که روح شخص پس از مرگ در جهان زیرین زندگی می‌کند و در میان زنده‌ها نمی‌ماند.

در موآنا نیز می‌بینیم که نماد اصلی فیلم که بر روی بادبان‌ها و لوگوی فیلم موجود است، گردباد یا اسپیرال است. یعنی قایق موآنا و بدن مائویی، قدسی و متصل به آسمان است. به علت اقیانوس که به عقیده آن‌ها همان خالق است، از مائویی و موآنا حمایت می‌کند.

البته همین نماد در تفیتی، شباهتی با یین و یانگ پیدا می‌کند که با دو وجهی بودن تفیتی، تطابق دارد. همچنین انتقال افراد به جهان دیگر به واسطۀ گردباد، انجام می‌پذیرفت. یعنی همان گردبادی که هنگام انتقال مائویی و موآنا به جهان زیرین، شاهدش هستیم.

۲. مائویی، اسطورۀ باد و دریا

مائویی در بین اساطیر مناطق مختلف پلی‌نزی، تفسیرهای متفاوتی دارد. اما مائویی در بین تونگان‌ها، سه برادر بودند. یکی از برادر ها به دنبال یک قلاب ماهی‌گیری جادویی بود.
مائویی در اساطیر هاوایی، یک قلاب ماهی‌گیری جادویی دارد که از استخوان گذشتگان ساخته شده است. مائویی با پرندگانی خاص که مردم فانی نمی‌توانستند ببینند، ارتباط گرفت تا فن ایجاد آتش را یاد بگیرد.

همچنین سفر به جهان زیرین و برخورد با شیاطین، در اسطورۀ مائویی ترسیم شده است. دربارۀ اسطورۀ مائویی گفته شده که بعضی خدایان یا نیمه‌خدایان پلی‌نزی، همچون مائویی، تبدیل شونده (Shapeshifter) بودند. یعنی توانایی داشتند که به صورت حیوانی تبدیل شوند و شمایل یک حیوان را پیدا کنند.
بین اینکه مائویی یک خداست، نیمه‌خدا یا پهلوان، اختلاف است. در انیمیشن موآنا، دقیقا این قلاب ماهی‌گیری دیده می‌شود. مائویی تبدیل‌شونده است و با کمک قلاب جادویی‌اش، می‌تواند شکل حیوانی بگیرد. البته حیوانی که او به آن علاقه دارد، عقاب است. احتمالا عقاب به دلیل اینکه نماد معروف آمریکاست، انتخاب شده است.

همچنین در موآنا، مائویی به جهان زیرین رفته و در یک جهان موازی، با شیاطین می‌جنگد. جالب است بدانیم که مائویی در اجرای موسیقی خواهش می‌کنم(You’re Welcome) تمام کارهایی که در اساطیر به وی نسبت داده شده است را می‌گوید. از آوردن خورشید و دزدیدن آتش تا کشاندن جزیره‌ها بر سطح آب و به موآنا می‌گوید: خواهش می‌کنم. در واقع کارهایی که برای انسان‌ها انجام داده را ذکر کرده و خودش نیز پاسخ تشکر انسان‌ها را می‌دهد.

هدف این موسیقی، برجسته‌سازی نقش خدایان در زندگی مردم است که در موآنا به صورت جدی دنبال می‌شود. این موسیقی از انیمیشن موآنا، فقط در بستر یوتیوب، بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون بار دیده شده است. یعنی علاوه بر بینندگان فیلم، این موزیک ویدیو به صورت جداگانه نیز تاثیرگذار است.

۳.مائویی، نیمه‌خدا یا منجی بنی‌اسرائیل؟

بر خلاف اساطیر پولی‌نزی، در موآنا گفته می‌شود که مائویی پسر انسان‌های عادی است، اما به آب انداخته شده و به وسیلۀ خدایان بزرگ شده است. این شباهت مائویی به منجی بنی‌اسرائیل (حضرت موسی) بی‌دلیل نیست؛ چرا که اساس این اسطوره طبق تفکرات پلی‌نزی، خدا، نیمه‌خدا یا پیامبر و حکیم بوده است. اما اینکه وی به آب انداخته شده و توسط خدایان رشد یافته، کاملا از جریان حضرت موسی(ع) اقتباس شده است.

همچنین مائویی اوراد خاصی را هنگام جنگ یا ورود به جهان زیرین می‌خواند که نشانگر خبره بودن وی در مبارزه است. البته وی تأکید دارد که همۀ قدرتش وابسته به قلاب ماهی‌گیری بوده و بدون آن قدرتی ندارد که شبیه به اسطورۀ یهودی انگشتر سلیمان است.
ما نیز به عنوان مخاطب، با دیدن قدرت مائویی، وی را قهرمان و منجی داستان می‌پنداریم. اما داستان فیلم بر خلاف انتظار ماست.

۴. موآنا، منجی حقیقی

از ابتدای فیلم، هنگامی که مادربزرگ در حال تعریف اساطیر پولی‌نزی است، وقتی اشاره به منجی می‌شود، فیلم بر روی صورت موآنا مکث کرده و با زبان تصویر به ما می‌گوید موآنا منجی است. منجی بودن موآنا بارها تکرار می‌شود و گفته می‌شود که اقیانوس موآنا را انتخاب کرده است.
در پایان فیلم نیز برخلاف انتظار ما، این موآناست که با نشان دادن قلب، تفیتی را جذب خود کرده و به دریا امر می‌کند که شکافته شود. در این سکانس که اوج فیلم است، موآنا همچون موسی (ع) دریا را می‌شکافد و وارد خشکی بین دو دیوار از آب می‌شود. اما برخلاف فرار بنی‌اسرائیل از فرعون مشرک، موآنا سرش را بر سر این خدا می‌گذارد و به نوعی با تفیتی به اتحاد می‌رسد. یعنی برخلاف فرار بنی‌اسرائیل، ما اینجا شاهد اتحاد منجی فیلم با شیطان فیلم هستیم.

از اینجا واضح می‌شود که پدر و مادر مائویی که از خدایان بودند، می‌تواند اشاره‌‌ای به فرعون باشد؛ چرا که مائویی گفت من پیش خدایان بزرگ شدم و در این سکانس، یک خدا با موآنا، هنگامی که موآنا معجزۀ موسی را به رخ مخاطب می‌کشد، متصل می‌شود. پس خدایان می‌تواند اشاره‌ای به فرعون داشته باشد. این بازگشت به اساطیر در آثار زیادی در حال تکرار شدن است.

به شباهت نیم‌رخ تفیتی با تصاویری از آدم فضایی‌ها دقت شود؛ چرا که بنابر ادعای بعضی، آدم فضایی‌ها همان شیاطین جنی هستند و از جهانی موازی آمده‌اند، نه فضا!

۵. نجات جهان، فمینیسم جادوگِرا

در فرقه‌های شیطان‌گرا، منجی مؤنث کارکرد ویژه‌ای داشته و نمادی از لیلیث است. در موآنا نیز بر خلاف انتظار ما، مائویی معجزۀ موسی را انجام نداده و جهان به وسیلۀ موآنا حفظ می‌شود. منجی مونث در فیلم‌هایی مثل ویچر و همچنین انیمیشن دلیر (Brave) نیز تکرار شده است که کاملا اشاره به همین اعتقاد شیطانی فرقه‌ها دارد.
البته فمینیسم و زن‌گرایی فیلم که در سرپیچی موآنا از پدر و اتفاقا پیروزی موآنا علی‌رغم منع خانواده، نمود داشته است، کاملا بیانگر نگاه فمینیستی اثر است؛ اما دقت شود این فمینیسم کاملا با جادوگِرایی ترکیب شده است. یعنی در انیمیشن موآنا که همدلی فیلمساز با خدایان، تبلیغ شرک با محوریت جادو وجود دارد، فمینیسم نیز این پازل را کامل کرده و فیلم مبلغ منجی شیطانی مونث است. منجی مؤنث شیطانی تا جایی مهم است که مقالاتی با عنوان تأثیرگذاری لیلیث، شیطان مؤنث یهودی بر جنبش فمینیسم، نگاشته شده است.

لیلیث، از اساطیر یهودی است؛ یک شیطان مؤنث که سوار بر اژدها شده و دعوت کننده به نابودی و گناه و فحشاست. در فیلم، موآنا نماد لیلیث نیست. اما الگوی منجی مؤنث، یعنی همراهی این منجی با جادو و شرک، در فیلم رعایت شده است. در پایان انیمیشن نیز به لطف خدای اسطوره‌ای (تفیتی) جهان رنگی تازه گرفته و قلاب مائویی نیز به وی بازمی‌گردد.

جمع‌بندی:
به صورت کلی، انیمیشن موآنا همچون انیمیشن دلیر، مبلغ فمینیسم جادوگِرا و مشرکانه است. فیلمساز نیز به زیرکی اساطیر بِکر یک قوم را به نفع خویش مصادره کرده و علناً می‌گوید بازگشت به شرک و پرستش خدایان، با یک منجی مونث، راه چارۀ جلوگیری از نابودی جهان و خرمی جزایر است.
در سکانسی از فیلم، مائویی به شوخی می‌گوید برای سفر به جهان زیرین، باید انسانی را قربانی کنیم و بعد از چند ثانیه حرف خود را پس می‌گیرد. این قبح‌زدایی از اعمال غیرعقلی که در سریال وایکینگ‌ها نیز شاهدش هستیم، بایستی ما را به فکر وادارد.
به صورت کلی داستان موآنا، تحول او از سنت های خانوادگی و ارتجاع وی به اساطیر است. یعنی فیلم مبلغ پرستش و ارتباط با خدایان یا همان شیاطین است، چرا که خدایان اگر هم واقعیت داشته باشند، در واقع جنیانی بودند که با فریب دادن انسان‌ها، خود را خدا معرفی کرده و مریدانی مهیا می‌کردند.

در موآنا نیز دقیقا شخصیت وی، الگوی بیننده است. موآنا که رئیس قبیله است، در ارتباط با خدایان و بازگشت به آن‌ها، به برداشت جدیدی از هستی می‌رسد و منجی قبیله می‌شود. این بازگشت به اسطوره، در فیلم و سریال‌های متعددی تأکید شده است. در موآنا نیز شخصیت مؤنث منجی که از قضا مشرک هم است، کاملا بیانگر نگاه فرقه‌ای نسبت به منجی است.

بیشتر بخوانید:

جن و شیطان در هالیوود

نقد و تحلیل کامل فیلم هری پاتر