از تحلیل دشمن تا ترسیم مسیر جهاد
نویسنده: میلاد حسن‌زاده | از تحلیل دشمن تا ترسیم مسیر جهاد
مقدمه
در مسیر تعالی و رشد انسان مؤمن، عوامل متعددی نقش‌آفرینند؛ توکل، خودسازی، بصیرت، هدف‌مندی و پیوستگی در مسیر حق از جمله این عوامل‌اند. اما یکی از مؤلفه‌هایی که کمتر به صورت علمی و دقیق تبیین شده، نقش دشمن در شکل‌دهی کیفیت رشد و سطح انگیزش فردی و جمعی است. اینکه انسان در برابر چه کسی یا چه چیزی می‌ایستد، تأثیر مستقیمی بر نحوه‌ی اندیشیدن، تلاش و میزان پیشرفت او دارد.
در ادبیات اسلامی، واژه‌ی «جهاد» صرفاً به معنای تلاش نیست؛ بلکه نوعی کوشش است که در مواجهه با خصم و در مقابل دشمن شکل می‌گیرد. رهبر انقلاب در تبیین این معنا در دیدار با اساتید دانشگاه فرمودند: «جهاد یک معنای خاص دارد. مفهوم جهاد صرفاً تلاش نیست، بلکه در فرهنگ اسلام، جهاد به تلاشی گفته می‌شود که در مقابل یک دشمن یا خصم صورت می‌پذیرد.» این تعبیر، یکی از مفاهیم کلیدی در نسبت میان دشمن‌شناسی و فرآیند رشد است. اگر جهاد، به‌عنوان یکی از عمیق‌ترین مراتب تعالی انسان مؤمن، بدون وجود دشمن امکان‌پذیر نیست، بنابراین شناخت دقیق دشمن، جزو ضروریات رشد راهبردی در مسیر حقیقت است.
دشمن بزرگ‌تر: نقطه‌عطفی در بلوغ و رشد انقلابی
همه‌ی ما در زندگی با چالش‌هایی روبه‌رو هستیم؛ گاه بیرونی، گاه درونی. اما نوع این چالش‌ها و سطح آن‌ها تعیین می‌کند که ظرفیت‌های ما تا کجا آزاد و فعال شوند. انسان، متناسب با تصویری که از مانع و خصم دارد، انگیزش و اراده‌ی خود را سامان می‌دهد.
اگر دشمن صرفاً در حد یک رقیب شخصی یا مسئله‌ای کوتاه‌مدت تصور شود، کنش انسان نیز معمولاً در همان سطح باقی می‌ماند؛ سطحی، مقطعی و فاقد افق‌های تمدنی. اما زمانی که فرد، خود را در معرض تهدیدی بزرگ، ساختاری و ریشه‌دار می‌بیند – مانند نظام سلطه، پروژه‌های نفوذ یا جنگ شناختی جهانی – طبیعتاً میدان تلاش، شکل و محتوای دیگری می‌یابد. در چنین وضعیتی، «دشمن بزرگ» نه از سر توهم، بلکه به‌عنوان عنصری واقعی، به محرک و منبع انگیزه‌ی رشد بدل می‌شود.
در خاطره‌ای از شهید فخری‌زاده که همسرش در کتاب «شنبه‌ی آرام» روایت کرده، جمله‌ای آمده است که بتواند این پیوند را به‌طور شگفت‌آور نشان دهد. او می‌گوید: «هر چه من بیشتر کار کنم، نتانیاهو و ترامپ کمتر خواب راحت به چشمشان می‌آید.» این جمله، صرفاً یک شعار نیست؛ بلکه بازتابی است از شکل‌گیری هویت کنشگر در نسبت با دشمن بزرگ. فخری‌زاده نه صرفاً به‌عنوان یک دانشمند، بلکه همچون یک مجاهد علمی می‌اندیشید. برای او، دشمن تنها مانعی در مسیر پژوهش نبود، بلکه دلیلی و انگیزه‌ای برای تداوم بی‌پایان تلاش بود.
اینکه یک انسان، تصویر دشمن را نه برای ترس، بلکه برای نظم‌دادن به تلاش خود به کار گیرد، یکی از پیچیده‌ترین سطوح بلوغ انقلابی است. فخری‌زاده، به‌جای دچار شدن به انفعال از قدرت دشمن، آن را بهانه‌ای قرار داد برای ارتقای مستمر و مداوم خود. این همان نقطه‌ای است که ترسیم دشمن بزرگ، به ساخت اراده‌ی بزرگ منجر می‌شود.
دشمن‌شناسی در مسیر رشد و جهاد؛ مرزهای هوشمندانه و نقش اساسی آن
ممکن است برخی تصور کنند که پرداختن به دشمن، ذهن را گرفتار بدبینی، بی‌اعتمادی یا توهم توطئه می‌کند. این نگرانی زمانی صحیح است که دشمن صرفاً به‌صورت بی‌تحلیل، کلی‌گویی و هیجانی تصویر شود. اما اگر دشمن‌شناسی، مبتنی بر داده، اسناد، روندهای تاریخی و تحلیل ساختاری باشد، نه‌تنها راه انحراف را نمی‌پیماید، بلکه به‌عنوان رکن حیاتی در طراحی مأموریت‌های فردی و جمعی لازم است.
وقتی انسان می‌داند با چه کسی یا چه ساختاری درگیر است، بهتر می‌تواند هدف‌گذاری کند، منابع خود را مؤثر تخصیص دهد و استراتژی مناسبی را تدوین کند. به‌عبارت‌دیگر، شناخت خصم، شرط اولیه و ضروری برای برنامه‌ریزی و اجرای جهاد است.
نکته مهم این است که خصم فقط در میدان نظامی یا سیاسی خودش را نشان نمی‌دهد؛ هر حوزه‌ای از زندگی اجتماعی – مثل علم، رسانه، فرهنگ و اقتصاد – میدان مواجهه‌ای خاص دارد که نیازمند تشخیص دشمن واقعی در همان فضا است.
برای نمونه، در حوزه رسانه، دشمن ممکن است تولید انبوه روایت‌هایی تحقیرکننده از هویت ایرانی – اسلامی باشد. در علم و فناوری، دشمن می‌تواند «وابسته نگه‌داشتن کشور در چرخه واردات دانش و فناوری» باشد. در حوزه فرهنگ، دشمن ممکن است فعالیت‌های هوشمندانه برای استحاله‌ی ارزش‌های انقلاب از درون باشد.
در سطح فردی نیز همین منطق جاری است. یک معلم انقلابی، اگر خصمش را تنها بی‌نظمی کلاس یا ضعف انضباط دانش‌آموز بداند، در همان سطح باقی می‌ماند؛ اما اگر دشمن را «نظام آموزشی سکولار جهان‌وطنی» تصور کند که در پی تربیت نسلی منفعل و بی‌ریشه است، افق اقدامات و تلاش‌های او تغییر می‌کند.
مثلاً، یک مهندس متعهد اگر فقط به رفع نواقص فنی روزمره نگاه کند، پیشرفت نخواهد داشت اما اگر دشمن خود را «مهندسی مصرف‌گرا و وابسته به فناوری وارداتی» بداند، در مسیر طراحی نظام‌مندِ استقلال صنعتی گام برمی‌دارد.
یا یک پژوهشگر علوم انسانی اسلامی، اگر خصمش را تنها کم‌توجهی به آثارش در فضای آکادمیک بداند، دچار انفعال می‌شود؛ اما اگر منظومه اصلی خصمش را «نظام نظری غرب‌زده که حقیقت را در افق غیرتوحیدی تفسیر می‌کند» تعریف کند، میدان تحقیق و نقش‌آفرینی‌اش وسعتی تمدنی پیدا می‌کند.
وقتی کنشگر انقلابی این خصم‌ها را به‌درستی تشخیص دهد، دیگر تلاش و پژوهشش صرفاً یک فعالیت فنی یا اداری نخواهد بود؛ بلکه جهادی هوشمندانه و هدفمند می‌شود. در نتیجه، عرصه‌های عادی، تبدیل به میدان‌های مقاومت و ایستادگی می‌گردند.
در نهایت، آنچه انسان را در مسیر حق و تعالی پیش‌می‌برد، فقط آرمان‌های کلی نیست، بلکه میزان و کیفیت موانعی است که در مسیر خود مشاهده می‌کند. دشمن بزرگ، در عین حال که تهدید است، کمک می‌کند افق دید انسان را بلندتر کند و او را برای رسیدن به آن هدف، سخت‌کوش‌تر، هوشمندتر و مصمم‌تر سازد.
شناخت دشمن به مثابه تعیین مختصات جهاد
اگر رهبر انقلاب بارها بر «شناخت جبهه‌ی دشمن» تأکید می‌کنند، این تأکید نه صرفاً برای تهییج، بلکه برای مهندسی اراده‌های بزرگ است. بدون این مهندسی، نیروهای مؤمن درگیر جزئیات، روزمرگی یا رقابت‌های سطحی می‌شوند.
در فرآیند رشد فرد مؤمن و انقلابی، عوامل متعددی نقش‌آفرینند؛ اما در این میان، شناخت دشمن در مقیاس واقعی، یکی از عناصر انگیزه‌ساز و ساختارساز در اراده‌ی جهادی است. نه برای نفرت‌پراکنی، نه برای توهم؛ بلکه برای نظم‌دهی به مأموریت فردی و ترازسازی حرکت‌های راهبردی. وقتی فرد یا جامعه‌ای دریابد که با چه سازوکارهایی از سلطه، نفوذ یا اغوا مواجه است، تلاش او رنگ و بویی دیگر می‌گیرد؛ جدی‌تر، متمرکزتر و هدف‌مندتر.
در این مسیر، برخی اندیشمندان معاصر با تکیه بر همین اصل، توانسته‌اند نقش‌آفرینی موثر و متفاوتی در زیست‌بوم فکری انقلاب ایفا کنند. از جمله چهره‌هایی که درک عمیقی از «خصم» در ابعاد رسانه‌ای، شناختی و تمدنی داشتند و همزمان کوشیدند این شناخت را به راهبردی علمی-جهادی بدل کنند، استاد فقید، مرحوم فرج‌نژاد بود. او دشمن را نه صرفاً به‌عنوان تهدید، بلکه به‌عنوان شاخصی جهت‌مند می‌فهمید؛ شاخصی که می‌تواند افق مجاهدت و سطح اراده‌ی انسان مؤمن را ترسیم کند.
آنچه از چنین الگوهایی می‌آموزیم، این است که تصویر دقیق و بزرگ از دشمن، نه‌تنها ما را می‌ترساند یا متوقف می‌کند، بلکه اگر با تحلیل عمیق و تعهد همراه باشد، می‌تواند ما را به مرزهای جدیدی از شکوفایی علمی، فرهنگی و تمدنی سوق دهد.
دیدگاهتان را بنویسید