دکتر همتیان: هوش مصنوعی میدان تازۀ جنگ شناختی در شبکه‌های اجتماعی

در روز دوم اردوی تخصصی «دشمن‌شناسی نبرد مقدس» و در کلاس شبکه‌های اجتماعی، دکتر نواب همتیان با بررسی تحولات شبکه‌های اجتماعی و نقش هوش مصنوعی در جنگ‌های شناختی، بر ضرورت تسلط بر این فناوری و تغییر نگاه راهبردی از «تأثیر بر مردم» به «همراهی با مردم» تأکید کرد.

دکتر همتیان در این کلاس، ضمن تبارشناسی نسل‌های مختلف شبکه‌های اجتماعی، بر ضرورت تسلط بر هوش مصنوعی برای درک جهان آینده و اتخاذ راهبردهای مؤثر در جنگ شناختی تأکید کرد.

ظهور نسل چهارم شبکه‌های اجتماعی با هوش مصنوعی

دکتر همتیان در ابتدای سخنان خود، به تمایز مفهومی میان رسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی پرداخت تا بستری برای درک تحولات عمیق‌تر فراهم آورد.

او بیان کرد: «تلویزیون یک رسانۀ جمعی با تعامل حداقلی است، در حالی‌که بسترهایی مثل آپارات یا یوتیوب، به عنوان رسانۀ اجتماعی، امکان تعامل بیشتری مانند ثبت نظر را فراهم می‌کنند. اما شبکۀ اجتماعی واقعی مانند اینستاگرام، تعامل آنی و دوسویه را ممکن می‌سازد»

وی افزود: چالشی که امروز با آن روبه‌رو هستیم، تأخر ذهنی قابل توجهی است که حتی در صورت درک کامل مدل‌های فعلی، ما را شش سال از نسل جدید شبکه‌های اجتماعی عقب نگه می‌دارد.

دکتر همتیان گفت: «ما در آستانۀ ورود به نسل چهارم شبکه‌های اجتماعی هستیم؛ نسلی که در ظاهر و فرم مشابه گذشته است، اما با ورود هوش مصنوعی در محتوا و الگوریتم‌ها، دچار تحولی بنیادین می‌شود»

او برای نشان دادن عمق این تحول، به آماری تکان‌دهنده اشاره کرد و ادامه داد: از زمان توسعۀ گستردۀ هوش مصنوعی، ترافیک وب‌سایت «ویکی‌پدیا» ۴۰ درصد کاهش یافته و این غول اطلاعاتی تا آستانۀ ورشکستگی پیش رفته است.

این تحلیلگر رسانه، تبارشناسی کوتاهی از شبکه‌های اجتماعی ارائه داد. دکتر همتیان بیان کرد:

نسل اول: شبکه‌های مبتنی بر متن مانند فیس‌بوک.
نسل دوم: پلتفرم‌هایی چون وایبر و نسخه‌های اولیۀ تلگرام.
نسل سوم: شبکه‌های تصویرمحور با محوریت اینستاگرام که با جذب یک میلیارد کاربر، معادلات را تغییر داد.

وی افزود: «اکنون با ورود جدی هوش مصنوعی از سال‌های ۹۸ و ۹۹ شمسی به الگوریتم‌ها، وارد نسل چهارم شده‌ایم. هوش مصنوعی رفتار کاربر را می‌آموزد و بر اساس آن، محتوای شخصی‌سازی‌شده پیشنهاد می‌دهد. این تغییر، صرفاً یک بهبود فنی نیست و یک دگرگونی ساختاری است که فرصت‌ها و تهدیدات جدیدی را خلق می‌کند».

تغییر الگوهای رفتاری؛ از موتور جستجو تا دستیاران هوشمند

دکتر همتیان در ادامه به تغییر الگوی تأمین دادۀ کاربران اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، نزدیک به نیمی از کاربران فضای مجازی در آمریکا، نیازمندی‌های اطلاعاتی خود را از طریق دستیاران هوشمندی مانند «چت‌جی‌پی‌تی» و «متا ای‌آی» تأمین می‌کنند. این روند باعث کاهش شدید ترافیک موتورهای جستجو شده است.

او برای ملموس کردن تأثیر هوش مصنوعی بر مدل‌های کسب‌وکار، مطالعۀ موردی اپلیکیشن ایرانی «ترب» را مطرح کرد.

دکتر همتیان توضیح داد: «ترب با راه‌اندازی یک صفحۀ اینستاگرامی به نام ترب‌جو و اتصال آن به یک هوش مصنوعی، مدلی نوآورانه خلق کرده است. کاربر با ارسال تصویر یک کالا، به سرعت لینک فروشگاه‌های عرضه‌کنندۀ آن را دریافت می‌کند».

وی ادامه داد: همین مدل کسب‌وکار ساده، چالشی جهانی برای غول‌هایی مانند «آمازون» ایجاد کرده و به شکایت از ترب به دلیل نقض کپی‌رایت منجر شده است. او این اتفاق را نمونه‌ای از مدل‌های نوین جنگ اقتصادی در فضای دیجیتال دانست.

معماری اپلیکیشن‌ها و کنترل سبک زندگی از طریق «نیاز و خدمات»

این کارشناس فضای مجازی با تحلیل ساختار اپلیکیشن‌ها، آن‌ها را به دو دستۀ «عمودی» و «افقی» تقسیم کرد. دکتر همتیان بیان کرد: «اپلیکیشن‌های عمودی مانند دیجی‌کالا بر یک خدمت مشخص متمرکز هستند، در حالی‌که اپلیکیشن‌های افقی یا سوپراَپ‌ها مانند اسنپ، مجموعه‌ای از خدمات متنوع را حول محور نیازهای کاربر ارائه می‌دهند».

وی افزود: قدرت اصلی این سوپراَپ‌ها در شناسایی و مدیریت «نیاز و خدمات» نهفته است.

او با استناد به گزارش‌های رسمی اسنپ گفت: «این پلتفرم بر اساس نیاز جامعه به درآمد، امکانی فراهم کرده که ۶ درصد از رانندگان جدید آن را بانوان تشکیل دهند. این نمونه نشان می‌دهد چگونه یک اپلیکیشن می‌تواند با پاسخ به یک نیاز، هنجارهای اجتماعی را تغییر دهد».

دکتر همتیان ادامه داد: افزایش ۸ درصدی مصرف کوکاکولای مشکی یا ۶ درصدی مصرف پیتزا از طریق اسنپ، محصول «مدیریت نیاز» است و نشان‌دهندۀ قدرت این بسترها در کنترل نامحسوس سبک زندگی است.

دکتر همتیان در ادامه سخنان خود را به تحلیل جنگ اخیر و تأثیر فناوری‌های نوین بر آن اختصاص داد. او با طرح این پرسش که «آیا جنگ واقعاً ۱۲ روزه بود؟»، گفت: «اعتقاد تحلیلی من این است که پس از شهادت سردار سلیمانی، نظم منطقه به هم ریخت و طرفین درگیر برای پیشبرد اهداف خود وارد فاز جدیدی از تقابل شدند. جنگ اخیر، یک درگیری کلاسیک نبود؛ بلکه پیشرفته‌ترین ابزارهای هوش مصنوعی برای زمین زدن طرفین به کار گرفته شدند».

وی افزود یکی از بزرگ‌ترین خطرات امروز، «تأخر ذهنی» است. دکتر همتیان بیان کرد: «هر فردی که نگاهش به جهان پس از ۷ اکتبر یا پس از شهادت سردار سلیمانی تغییر نکرده باشد، دچار تأخر ذهنی و فرهنگی است. متأسفانه این نگرش در میان برخی مسئولان نیز دیده می‌شود و باعث غافلگیری‌های آینده خواهد شد».

او با اشاره به دیتابیس هوش مصنوعی رژیم صهیونیستی به نام «پرندۀ وحشی» که اطلاعات فرماندهان نظامی را تحلیل می‌کند، بر نقش حیاتی داده‌های شبکه‌های اجتماعی در جنگ‌های مدرن تأکید کرد.

این تحلیلگر رسانه ادامه داد: برگ برندۀ هوش مصنوعی در رقابت با انسان، «سرعت» است. او با نمایش ویدئویی که در ۴۲ دقیقه توسط هوش مصنوعی ساخته شده بود، در حالی که ساخت نمونۀ مشابه آن توسط یک تیم انسانی چهار روز زمان برده بود، این تفاوت سرعت را به تصویر کشید.

دکتر همتیان گفت: «انسان و محتوای انسانی همچنان برگ برندۀ اصلی باقی خواهند ماند، اما ما در سرعت در حال شکست خوردن هستیم».

راهبرد جمهوری اسلامی و قدرت جنگ شناختی

دکتر همتیان با طرح سؤالی ظریف دربارۀ سیاست کلان جمهوری اسلامی در قبال مسئلۀ فلسطین، تصریح کرد که راهکار اصلی رهبر انقلاب، «رفراندوم» و حل مسئله به دست خود مردم فلسطین است.

وی افزود: «نگاه ایشان، نابودی ایدۀ رژیم صهیونیستی از طریق اجماع جهانی و فعالیت‌های گفتمانی است، نه یک جنگ سخت و پرهزینه برای ایران. این راهبرد بر سه اصل استوار است: رفراندوم، نابودی تدریجی ایدۀ رژیم و حداقل درگیری مستقیم ایران برای حفظ زیرساخت‌های کشور».

او برای نشان دادن قدرت کار فرهنگی-شناختی، به «پویش پرچم» در ایام جنگ اشاره کرد. دکتر همتیان گفت: «این پویش که با قرار گرفتن پرچم ایران بر سردر خانه‌ها و خودروها شکل گرفت، یک اعلام حمایت حماسی بود به این معنا که ما پای کار کشورمان هستیم». وی ادامه داد: کلیدی‌ترین دستاورد این پویش، کنترل تحرکات تجزیه‌طلبانه در مناطق مرزی بود.

دکتر همتیان توضیح داد: «با پیوستن قبایل بزرگ بلوچ به پویش پرچم و برافراشتن پرچم ایران، گروهک جیش‌الظلم که خط قرمز خود را عدم مواجهه با مردم اعلام کرده بود، بیانیۀ عقب‌نشینی صادر کرد. این نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری بر فضای شناختی، هزینه‌های سنگین امنیتی و نظامی را کاهش می‌دهد».

گره‌های شناختی و میانبرهای ذهنی (ممتیک) در شبکه‌های اجتماعی

دکتر همتیان در بخش پایانی سخنان خود به مفهوم «گرۀ شناختی» در شبکه‌های اجتماعی پرداخت. او گفت: «گرۀ شناختی زمانی ایجاد می‌شود که دانسته‌های فرد با نادانسته‌هایش تلاقی می‌کند و در تصمیم‌گیری و کنش او تعلل ایجاد می‌کند. دشمن با طرح سؤالاتی مانند «مگر ایران ابرقدرت نبود؟ پس چرا فرماندهانش را زدند؟» به دنبال ایجاد همین گره‌های ذهنی است».

وی افزود: برای انتقال مفاهیم در این فضای پرآشوب، باید از میانبرهای ذهنی یا «ممتیک» (Memetic) بهره برد.

دکتر همتیان ادامه داد: «تصویر موشک سجیل در آسمان که به یک نماد قدرت تبدیل شده یا تصویر شیری با پرچم ایران در میان لاشخورهایی با پرچم اسرائیل، نمونه‌هایی از ممتیک هستند که مفاهیم پیچیده را به سرعت منتقل می‌کنند».

او با اشاره به جای خالی روایتی شبیه به «روایت فتح» در جنگ اخیر، به یک اقدام کوچک اما تأثیرگذار در شیراز اشاره کرد.

دکتر همتیان گفت: «یک تیم مردمی با الهام از سخنان رهبری، بنری از زانو زدن نتانیاهو در برابر پادشاه ایران را در یکی از میادین شهر نصب کرد. همین اقدام کوچک، بازتاب جهانی یافت و برای دانشجویان اروپایی سؤال ایجاد کرد. این نشان‌دهندۀ قدرت کنش‌های فرهنگی با ریشه‌های تاریخی است».

از «تأثیر بر مردم» به «همراهی با مردم»

دکتر نواب همتیان در جمع‌بندی مباحث خود، بر یک تغییر نگاه راهبردی تأکید کرد. وی گفت: «ما در حال ورود به عرصه‌ای پیچیده هستیم. اگر تصور کنیم که ما باید بر مردم تأثیر بگذاریم، بازی را باخته‌ایم. ما باید بیاموزیم که با مردم و در کنار مردم به سمت تأثیرگذاری جهانی حرکت کنیم».

او در پایان، ضمن انتقاد از غفلت راهبردی در برخی سطوح مدیریتی نسبت به اهمیت هوش مصنوعی، همگان را به ورود جدی به لایه‌های عمیق این فناوری فراخواند.

دکتر همتیان تأکید کرد: «ما هم به اندازۀ خود مقصریم. باید هوش مصنوعی را به عنوان یک ابزار میان‌رشته‌ای در تمام حوزه‌ها به کار بگیریم و از ظرفیت آن برای تسریع و تسهیل امور و همچنین برای خلق ابزارهای نوین در حوزۀ سواد رسانه‌ای و راستی‌آزمایی بهره ببریم».