عملیات روانی معاویه علیه امیرالمؤمنین
تقابل جبهۀ باطل با جبهۀ حق همواره اشکال متفاوتی به خود گرفته است اما مبارزه در ساحت «عملیات روانی» از جمله پرتکرارترین این نبردهاست. برای تقابل با جبهۀ باطل در این عملیات، در ابتدا باید تعریفی از عملیات روانی را بیان کرده و سپس تکنیک‌های آن را در این نبرد بررسی کنیم. عملیات روانی، تلاشی برنامه‌ریزی شده برای تأثیرگذاری بر گرایش‌ها، کنش‌ها و علاقه‌مندی‌های گروه هدف است.
عملیات روانی امروزه با گسترش رسانه، توسعۀ بیشتری یافته و روش‌های پیچیده‌تر و وسیعی پیدا کرده است. در این میان، برخی از این تکنیک‌ها، قدمت بیشتری داشته و از دیرباز تاکنون گروه باطل از آن استفاده کرده است. تاریخ دین اسلام، این وقایع را برای شناخت دشمن به ما یادآوری کرده و ما را از این تکنیک‌ها مطلع می‌کند.
معاویة بن ابی سفیان، از جمله افرادی است که با استفاده از این تکنیک‌ها توانست امت مسلمان را از امام خود جدا و حتی در مقابل ایشان قرار بدهد. تکنیک‌هایی که معاویه در تقابل با امام علی و امام حسن (علیهم‌الاسلام) به کار بست، فضا را برای هدایت جامعه به وسیلۀ ائمه سخت و بستری را برای عیش خود فراهم کرد.
تکنیک‌های معاویه در دشمنی با ائمه (ع) را در دو سطح راهبری و تاکتیکی بیان کرده‌ایم. مطالعۀ عملیات روانی در این برهه از تاریخ اسلام، کمک شایانی به فهم شرایط موجود در زمان ائمه (ع) می‌شود.
تکنیک‌های عملیات روانی سطح راهبردی
برچسب زدن (لقب‌سازی یا کلیشه‌سازی)
نسبت دادن صفات گوناگون به بعضی افراد، موجب ایجاد پیشینۀ ذهنی برای مردم می‌شود. اگر صفتی را که منفور یک جامعه است به فرد مورد نظرمان نسبت دهیم، باعث ایجاد تنفر مردم نسبت به آن شخص شده و تفکر مردم را به سمت او جهت‌دهی می‌کنیم. معاویه که در جنگ برابر، توان مقاومت در برابر امام علی(ع) را نداشت، از حربۀ کثیف برچسب زدن استفاده کرد و امام را به برخی صفات متهم کرد. او برای تخریب چهره امام علی (ع) در بین آحاد مردم، دو نوع اتهام را دربارۀ ایشان فراگیر کرد.
الف) تهمت نماز نخواندن: در جنگ صفین، جوانی از قبیلۀ غسّان وارد میدان شد و در خونخواهی از عثمان و دشنام به امیرالمؤمنین بسیار مصمم بود. هنگامی که هاشم بن عتبه زُهری او را به دلیل دشنام به امام علی (ع) انذار کرد، جوان علت تقابل خود را تارک الصلاة بودن حضرت (نعوذ بالله) اعلام و خود را بر تقابل با ایشان ثابت قدم خواند. هاشم متوجه شد که او نیرنگ معاویه را باور کرده است. از این رو حضرت علی(ع) را به او معرفی کرد و باعث استبصار و توبۀ او شد.
ب) تهمت الحاد و کفر: جاحظ دربارۀ معاویه (لعنة‌الله علیه) می‌گوید: «او در پایان صحبت‌هایش، حضرت را ملحد خواند و وی را به بدترین لعنت‌ها و نفرین‌ها خطاب کرد. او این سیره را مکتوب کرده و دستور داد این عمل در همه جا انجام شود. سبّ امام علی (ع) تا زمان عمربن‌عبد‌العزیز باقی بود.
دسته واگن
در تکینک دسته واگن، به مردم القا می‌شود که مسأله‌ای، خواست توده مردم بوده و به نفع آن‌هاست که همرنگ جماعت شوند. از جمله مصادیق این تکنیک را می‌توان در این روایت پیدا کرد. نقل شده است که مردی شامی از یکی از زعما و بزرگان خود پرسید: «ابوتراب کیست که امام مسجد او را بالای منبر لعن می‌کند؟» او در پاسخ گفت: «فکر می‌کنم یکی از دزدان و راهزنان فتنه‌گر باشد.» آن‌ها تنها به علت فضای موجود امام علی (ع) را سب کرده و هیچ اطلاعاتی در مورد هویت و شخصیت ایشان نداشته‌اند.
دشمن‌سازی
از جمله عناصری که جامعه و مردم را در زیر پرچم واحدی جمع کرده و آن‌ها را به سمت هدفی که مورد نظر است، هدایت می‌کند، ساختن دشمنی مشترک برای یک جامعه است. معاویه (لعنة الله علیه) با معرفی امام علی (ع) به عنوان قاتل عثمان و تهییج بزرگان اسلام مانند طلحه، زبیر و همسر پیامبر، باعث ایجاد جنگ جمل و ریخته شدن خون مسلمانان شد. این تکنیک علاوه بر دشمن‌سازی از شخصیت امام علی (ع)، باعث به تعویق افتادن جنگ امام با معاویه شد.
اسطوره‌سازی
تکنیک اسطوره‌سازی، یکی از مؤثرترین تکنیک‌ها برای تحریف واقعیت موجود و وارونه کردن حقیقت است. معاویه که می‌دانست عثمان به دست مردم کشته می‌شود، لشکر پشتیبانی خود را خارج از شهر اسکان داد و به دیدار عثمان رفت. عثمان از این عمل معاویه متوجه شد که او منتظر کشته شدن عثمان است و این مطلب را به او ابراز کرد.
بعد از کشته شدن عثمان، مردمی که از بی‌عدالتی او به ستوه آمده بودند، با تکنیک اسطوره‌سازی «پیراهن عثمان» که معاویه انجام داد، او را شخصیت والا پنداشته و درصدد خونخواهی از امیرمؤمنان برآمدند. از این رو بود که واقعیت موجود دگرگون شده و مردم جریان موجود را فراموش کردند؛ زیرا در آن بحبوحه نارضایتی مردم، تنها حضرت امیرالمؤمنین بودند که از عثمان حفاظت کرده و امام حسن و امام حسین (علیهما‌السلام) را محافظ او قرار دادند.
تفرقه‌افکنی
تفرقه که به معنای پراکنده کردن است، از «فرق» گرفته شده و راهکاری است که در حکومت‌های مختلف با عنوان «تفرقه بینداز و حکومت کن»، به کار گرفته می‌شود. بعد از حربۀ معاویه برای توقف نبرد در جنگ صفین، جریان حکمیت رخ داد و باعث جدایی بخشی از لشکر امام از ایشان شد. معاویه این تکنیک را نیز در جریان صلح امام حسن (ع) اعمال کرده و با روش‌های گوناگون یاران امام را از دور ایشان پراکنده کرد و چاره‌ای جز صلح برای امام حسن باقی نماند.
تکنیک‌های عملیات روانی سطح تاکتیکی
ترس و وحشت
ضرب‌المثل معروفی در بین ایرانیان وجود دارد که تلاش ما برای فهم این تکنیک را آسان‌تر می‌کند. ضرب‌المثل «ترس برادر مرگ است» به خوبی نشان می‌دهد که ترساندن دشمن و به هم زدن آرامش روانی او، ما را از نبرد مسلحانه برای شکست دشمن بی‌نیاز می‌کند. معاویه در جریان صلح تحمیلی به امام حسن (ع) از این تکنیک بهره جست.
بعد از شهادت امام علی (ع) و در دوران حکومت امام حسن مجتبی (ع)، شرایط روانی سنگینی از طرف معاویه به لشکریان امام غالب شده بود. امام حسن بعد از اطلاع از تطمیع بعضی از افراد سپاهشان، همواره زره به تن می‌کردند. فردی به نام «ابن سنان اسدی» که از خوارج بود، تیری در هنگام نماز به امام حسن (ع) پرتاب کرد اما به دلیل وجود زره بر تن مبارک حضرت، جراحتی بر ایشان وارد نشد. طبیعی است که تلاش برای ترور حضرت، باعث ترس و وحشت مردم و ضعیف شدن مقاومت آن‌ها می‌شود.
مستندسازی (گواهی)
متقاعد ساختن و تغییر نگرش مردم را تنها کسانی می‌توانند انجام دهند که مردم به دلیل بعضی از ویژگی‌ها، آن‌ها را معتمد بدانند. در این تکنیک مردم سعی می‌کنند عقیدۀ خود را به عقیدۀ فردی که بهش اعتماد دارند، نزدیک کنند. برای وقوع این تکنیک، معاویه از صحابۀ مشهور بین مردم استفاده کرد و جایگاه خود را در ذهن مردم ارتقا داد. به طور مثال خود را برای حاکمیت ارجح دانست و به کمک عمروعاص، مغیره و ابوهریره به آن هدف دست یافت.
تطمیع
آز و طمع، یکی از قوی‌ترین احساسات انسان است و در طول تاریخ بشریت، این عنصر همواره نقطۀ امید و اتکای قدرت‌طلبان بوده است. این عنصر، از جمله عناصری بود که معاویه به طور مداوم از آن استفاده می‌کرد.
به وسیلۀ این تکنیک بود که او مضمون بعضی از روایات را علیه امام علی (ع) قرار داده و در مدح خود روایت جعل کرد. آن ملعون در تقابل با امام حسن (ع) از این حربه استفاده کرد و با وعدۀ مقام و ثروت به بعضی از سرداران امام، آن‌ها را به طرف خود کشاند و باعث ایجاد یأس و ناامیدی در لشکر امام حسن (ع) شد.
تخدیر
واژۀ تخدیر که در جامعۀ امروزی، به استعمال مواد مخدر اطلاق می‌شود، به معنای کند یا متوقف کردن رفتار گروه هدف می‌باشد. در تکنیک تخدیر، با هدف قراردادن پشتوانۀ عاطفی مخاطبان، شور و احساس حاکم بر رفتار آن‌ها را به تدریج کم‌رنگ و زائل می‌کنیم. لشکر امام حسن (ع) با تکنیک‌های مختلفی از جانب معاویه سروکار داشت اما این تکنیک بود که باعث لغزش سلحشوران و انحراف آنان شد. معاویه با ایجاد شایعۀ صلح امام حسن (ع)، نامه‌ای به عبیدالله‌بن‌عباس نوشت و با ناامید کردن او، باعث فرار شبانۀ عبیدالله به اردوگاه معاویه شد.
فواید شناخت عملیات روانی دشمن
جبهۀ باطل همواره برای مقابله با اسلام از عملیات روانی استفاده کرده و جنگ را به دور از انصاف به نفع خود مصادره می‌کند. با شناخت تکنیک‌هایی که دشمن در دوران مبارزه با ائمه (ع) به کار می‌بست، می‌توانیم فضای جامعه آن دوره را درک و علت تصمیم‌ها و انتخاب‌های ائمه را دریابیم. به‌علاوه، امروزه نیز دشمن از این تکنیک‌ها بهره می‌جوید؛ لذا شناخت این تکنیک‌ها به شناسایی منطقۀ مبارزه کمک می‌کند.
دشمن برای هر طیف از مردم، تکنیکی متناسب با آن‌ها را به کار می‌گیرد. به طور مثال برای مردم منفعت‌طلب و دنیادوست از تکنیک تطمیع، برای مردم محتاط از تکنیک ترس و وحش و برای دلیران از عنصر تخدیر استفاده می‌کند. با شناخت این تکنیک‌ها می‌توان از عملیات روانی دشمن پیشگیری کرد./204/
بیشتر بخوانید:
دیدگاهتان را بنویسید